Ken uzelf en u kent een populist

Karel Verhoeven

DEEL1 Kerstessay De Standaard 2016:

Kunnen we niet gewoon onszelf zijn?


Waarom nemen minder vrouwen de pil? Omdat ze weer meester willen worden over hun eigen lichaam. Daar begint identiteit. Om weer jezelf te kunnen zijn, is een opstand nodig. Het verzet ontbrandt op vele fronten, stelt Karel Verhoeven vast. We moeten onze kracht heroveren. Iets waarin we thuis zijn, heeft beschutting nodig.


Wie zich neerlegt bij het idee dat er nog maar twee soorten kiezers bestaan, de rationeel democratische en de impulsief populistische, die in totaal gescheiden werelden leven, trapt niet alleen in de val van populisten, maar maakt het zichzelf ook te comfortabel. Alsof wij er niets mee te maken hebben en nu ook maar een slachtoffer worden. Kennis van de ander begint bij zelfkennis. Laten we voor een begrip van de populistische revolutie daarom beginnen bij onszelf. Op een terrein dat helemaal ‘van ons’ is.

Onze opvattingen over lichaam en seksualiteit zeggen wellicht het meest over wie we denken te zijn. Verschuift ons zelfbeeld, dan manifesteren de trillingen zich daar het duidelijkst. Een helder signaal is de groeiende aversie tegenover de pil. De pilmoeheid neemt al twee decennia toe. Van alle vrouwen die voorbehoedsmiddelen gebruiken, slikt nog maar 77 procent de pil. Het was ooit bijna 90 procent. Dat het gebruik van de pil tot trombose kon leiden, was het begin van de onrust. De discussie werd dit jaar passioneel toen een grootschalige Deense studie het vermoeden van veel vrouwen bevestigde dat de pil kan leiden tot meer depressie. Dat pookte het vuur op dat al langer brandt op sociale media over een ander vermoeden bij veel vrouwen: dat de pil hun libido onderdrukt.


Lust en levenslust

Het was ooit een bevrijding dat de pil ingrijpt op een natuurlijke functie van het lichaam. Voor het eerst in de geschiedenis waren vrouwen meester over hun fertiliteit. Nu voelt dat ingrijpen aan als een vervreemding. Het stuit tegen de borst dat vruchtbaarheid een ziekte lijkt die vrouwen afremmen met een medicijn. Vooral dat de pil het lichaam misleidt met chemische hormonen, wringt met het verlangen naar een natuurlijk en zuiver leven.

De hormonen tasten vrouwen aan op twee domeinen waar we ons het kwetsbaarst voelen: lust en levenslust. Nu we alles zichtbaar maken op sociale media, ligt daar het laatste strikt persoonlijke territorium. Het voelt aan als de kern van wie we zijn. Zit het goed met de (levens)lust, dan kunnen we productieve en creatieve levens leiden. Zit het niet goed, dan lijden we aan depressie of burn-out. Daarvan beleven we tegenwoordig een epidemie. De pil raakt dus aan wat we nu beschouwen als essentiële facetten van onze identiteit.

Vorige generaties vrouwen accepteerden de neveneffecten omdat de pil één overweldigend voordeel heeft. Ze is de veiligste contraceptiemethode en biedt dus vrijheid. Veilig in de betekenis dat wie ze op tijd neemt, niet zwanger wordt. Die vrijheid is voor vrouwen verworven, maar een ander soort vrijheid wint aan belang. De vrijheid om te zijn wie je echt bent. Om je lichaam te voelen zoals het echt is, met alle mood swings en lustgevoelens die het van nature heeft. Op zijn minst in je lichaam moet je helemaal thuis kunnen zijn. Is thuis zijn en je ‘thuis voelen in de tijd’ niet de grote wens die iedereen in deze ontwortelde tijd koestert, zoals Geert Mak en Thierry Baudet dat met lyrische eenvoud beschrijven in een gezamenlijk boekje? Is dat niet het diepste verlangen, los van waar je ideologisch staat, rechts of links, als nationalist of multiculturalist?


Take back control

Maar blijven we nog even op dat intieme domein, voor we de ontwortelde tijden induiken. Interessant is vooral hoe het verzet tegen de pil de vorm aanneemt van een opstand tegen het establishment. De gevestigde medische orde heeft de reële, lichamelijke ervaringen van vrouwen paternalistisch weggewuifd. Het was makkelijk praten voor de medische experts, doorgaans mannen die met de rede konden zwaaien omdat zij de synthetische hormonen nooit zelf voelden huishouden. Vooral vrouwelijke lustbeleving is met weinig ijver onderzocht. Amper een handvol ernstige studies, ondanks decennia van klachten. Vrouwen is voorgehouden dat het om een marginaal probleem gaat, dat de voordelen objectief gesproken en statistisch bekeken over de hele populatie onvergelijkbaar veel groter zijn, dat de farmaceutische industrie al veel gedaan heeft om de pil zo licht mogelijk te maken, dat ze de nadelen er maar moeten bijnemen. En tot slot: dat er geen echt alternatief is. De mannenpil komt er nooit.

Geen enkele traditionele drukkingsgroep, lobby of consumentenvereniging voert het verzet aan. De opstand ontbrandt spontaan op sociale media. Hun verontwaardiging zet vrouwen ertoe aan hun persoonlijkste ervaringen te delen. Die ontboezemingen zijn de brandstof van het verzet. Andere vrouwen vinden ze moedig en liken en delen ze. De posts krijgen bijna een bereik dat traditionele media het nakijken geeft, en die media zien in de betrokkenheid ‘nieuws’. Het onderwerp krijgt de traditionele journalistieke behandeling, een mengeling van persoonlijke getuigenissen met objectiverende inschatting van experts.

Dat koelt de argwaan niet, integendeel. ‘Geen enkele studie zal ooit goed genoeg zijn voor de medische wereld om de ervaringen van vrouwen serieus te nemen’, schrijft de Amerikaanse Holly Grigg-Spall, die de kwestie al jaren onderzoekt (DS 5 oktober) . De vrouwen moeten het hormonale juk afgooien en de controle over hun eigen lichaam en lust terugnemen. Take back control, hun soevereiniteit terugwinnen op de geglobaliseerde vrije markt die hen vervreemdt van hun identiteit en die hun vitaliteit beteugelt. Ik schrijf het nadrukkelijk in de taal van de Brexit, die erg lijkt op de taal van het protest tegen internationale vrijhandelsakkoorden, en waarvan echo’s opduiken in de nationale verdediging die het Front National wil optrekken. Taal verbindt verlangens die uiteenlopend leken.

De beweging heeft geen enkele organisatie, wordt niet geregisseerd en communiceert spontaan op media die niet gemodereerd worden. Niettemin heeft ze een verregaande impact op concreet gedrag. Fertiliteitsspecialisten geven toe dat het tijdperk van de hormonale contraceptie eigenlijk voorbij is. Farmabedrijven zijn na zestig jaar sleutelen aan de pil stilaan uitontwikkeld. Chemische contraceptie past niet meer bij onze huidige identiteit. We hebben ondertussen andere prioriteiten over wat goed is.


Wie er niet bij horen

Waarom begin ik met de pil? Vruchtbaarheid, vitaliteit, seksuele autonomie zijn de pijlers van onze identiteit. Ze lijken op geen enkele manier politiek. Die schijn bedriegt in dit tijdsgewricht, waarin politiek uit zijn hengels geheven wordt door identiteitskwesties. Over ‘identiteit’ wordt in abstracties gesproken, alsof het om vage noties gaat uit geschiedenis en cultuur, alsof ze inherent verbonden is met ‘volk’ en ‘natie’. Maar identiteit is ook lijfelijk en het gevoel cultureel belaagd te worden, ontstaat bij het gevoel lichamelijk belaagd te worden. 2016 begon met de aanrandingen en pogingen tot verkrachting in Keulen. Wat vrouwen moeten aan- of uittrekken, leidt tot oplaaiende passies. 2016 eindigt met kanselier Angela Merkel die de verkiezingen intrekt met een boerkaverbod. Zeker na de aanslag in Berlijn moet dat gelden als een helder signaal dat de Willkommenskultur begraven is en dat ook Duitsland grenzen stelt.

Het verzet komt op heel verschillende domeinen op gang, maar vertoont gelijkaardige trekken. Het libidineuze moet worden beschermd. Iets essentieels dat van ons is, moet gevrijwaard. We moeten terug naar de bron. Onze kracht moet hersteld. Iets waarin we thuis zijn, heeft beschutting nodig. We moeten ons lot weer zelf meer onder controle krijgen. We moeten vertrouwen op onze eigen ervaring. Dat is de ervaring die we delen in het collectieve, een naamloze gemeenschap van instemming en overeenstemming.

Het is glashelder wie niet tot die gemeenschap behoort, soms is dat economisch, soms nationaal of raciaal, in veel gevallen religieus. ‘Wij’ zijn een publieke opinie die niet gehoord wordt, omdat de paternalistische elite vindt dat ze ons niet moet horen. ‘Wij’ moeten op onze eigen inzichten vertrouwen, want de experts bedienen de elite en niet ons. Wij weten zelf wel wat goed voor ons is, omdat we terugkeren naar wie we echt zijn.

Verkiezing na verkiezing worden de politieke consensus en de redelijke politiek weggeblazen door dit strijdbare, nieuwe idee van identiteit.


Te veilige vragen

Dat de nood aan beschutting zo’n brede hunkering is geworden, spoort niet met hoe het populisme in Europa en de Verenigde Staten doorgaans wordt geduid. Een diepe kloof heet de democratie te verdelen. Twee sets van waarden botsen, twee omschrijvingen van identiteit. Aan de ene kant staan zij die zich tot bloei voelen komen in een open maatschappij, aan de andere kant zij die uit angst de deuren dicht willen. De kosmopolieten zijn hoogopgeleid, mobiel, stedelijk, jong en ze hebben een vrouwelijker profiel. Hun inkomen ligt hoog, hun risico op werkloosheid is laag, hun culturele weerbaarheid is robuust. De traditionalisten zijn laagopgeleid, blank, man, ouder en ze zijn ‘slachtoffers van de globalisering’. Cultureel voelen ze zich belaagd, hun laatste privileges ontglippen hen en ze zien anderen en nieuwkomers vooruitgang boeken.

Hebben de enen hoop, dan voelen de anderen rancune. Beide groepen leven in gescheiden werelden. Ze wonen in andere wijken en streken, gebruiken andere media, eten en drinken anders, houden er andere opvattingen en waarden op na, en ze stemmen op andere partijen. De kosmopolieten schrijven de analyses. Ze speculeren nu verwoed over welke opstandigheid de traditionalisten drijft. De media vragen zich af waarom ze die mensen niet goed kennen.

Het is een verleidelijke vraag. Wie ze stelt, gaat ervan uit dat ‘die mensen’ door andere impulsen worden gedreven dan ‘wij’. We deinzen voor hen terug omdat ze boos zijn, tabula rasa verlangen, omdat ze met velen zijn en er niet meer voor terugschrikken om hun opstandigheid te ventileren. Toch blijft het een veilige vraag, omdat het antwoord nooit onszelf mee in rekening neemt. We zullen besluiten dat we goed moeten luisteren en respect moeten hebben voor hun verzuchtingen. Waarna we hen zullen proberen te overtuigen om niet meer op de populisten te stemmen omdat die onkies en onredelijk zijn, liegen, groepen tegen elkaar opzetten, op racisme en seksisme aansturen, totaal onrealistische voorstellen doen, en ons naar de democratische afgrond leiden. Dat is allemaal waar. Maar daar hoeven we onszelf niet meer van te overtuigen. Dat weten we al. In dit kerstessay wil ik het over de Trump in elk van ons hebben. Wat is ‘ons’ idee van identiteit nu eigenlijk? Waarom leent het zich zo makkelijk voor populistische politiek? En wat kunnen wij leren van dat populistische verzet?


DS, 26-12-2016 (Karel Verhoeven)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB