Het gevaar van de Poetin-doctrine

Timothy Garton Ash


Vladimir Poetin is een man met vele gezichten. Van opvallende inzichten ook. Wat Timothy Garton Ash twintig jaar geleden al noteerde, was zijn omschrijving van ‘het Russische volk’. Een ruime definitie die inmiddels een levensbedreigende ideologie is geworden.


Soms, heel soms, moet je goed opletten als lastige mensen irritante dingen zeggen.

Tijdens een debat in Sint-Petersburg – het was in 1994 – was ik bijna ingedommeld toen een kleine, gedrongen man met een ratachtig gezicht, blijkbaar een soort assistent van de burgemeester, opeens het woord nam. Rusland, zei hij, had vrijwillig ‘uitgestrekte gebieden’ aan de gewezen republieken van de Sovjet-Unie afgestaan, met inbegrip van gebieden ‘die historisch altijd Russisch waren’. Hij dacht ‘niet alleen aan de Krim en Noord-Kazachstan, maar bijvoorbeeld ook aan de streek van Kaliningrad’. Rusland mocht ‘de 25 miljoen Russen’ die nu in het buitenland leefden niet zomaar aan hun lot overlaten. De wereld moest de belangen van de Russische staat en ‘het Russische volk als grote natie’ eerbiedigen.

Dat irriterende kereltje heette – u raadt het al – Vladimir Poetin. En ik weet precies wat hij in 1994 zei, want de organisator van het debat, de Hamburgse Körber Stiftung, heeft er de volledige transcriptie van gepubliceerd. Ook die Duitse transcriptie gebruikt het woord Volk. Poetin had en heeft een völkische definitie van de ‘Russen’ of wat hij liever de russkiy mir noemt, letterlijk ‘de Russische wereld’. De tekst vermeldt ook mijn plagende reactie: ‘Als we iedereen die Engels spreekt als Britten zouden beschouwen, zou onze staat iets groter zijn dan China.’


Tot waar gaat ‘beschermen’?

In 1994 was het onvoorstelbaar dat de adjunct-burgemeester van Sint-Petersburg, vandaag de ongekroonde tsaar van alle Russen, twintig jaar later met geweld de Krim zou veroveren, achter de schermen oorlog zou stoken in het oosten van Oekraïne en zijn 19de-eeuwse völkische visie tot het beleid van een 21ste-eeuwse staat zou uitroepen. Het Kremlin heeft nu een eigen perverse versie van de door het Westen ontwikkelde en door de Verenigde Naties bekrachtigde humanitaire doctrine van de ‘verantwoordelijkheid om te beschermen’. Rusland, zegt Poetin, heeft de verantwoordelijkheid om alle Russen in het buitenland te beschermen. En hij zal wel beslissen wie een Rus is.

We moeten natuurlijk op onze hoede zijn voor de illusies van het retrospectieve determinisme waarvoor de filosoof Henri Bergson waarschuwde. De geschiedenis is zelden lineair. Sinds Poetin het in de Russische staat voor het zeggen heeft, nadat hij in 1999 premier was geworden, heeft hij geëxperimenteerd met verschillende modellen voor de relaties met het Westen en de rest van de wereld. Enkele jaren lang trachtte hij met het Westen als partner zijn land te moderniseren. Hij verwelkomde het lidmaatschap van de G8. President George W. Bush schatte hem fout in toen hij in 2001 ‘de man in de ogen keek’, maar dat betekent natuurlijk niet dat Poetin toen al heimelijk van plan was om de Krim te annexeren en het oosten van Oekraïne te destabiliseren.

Hoewel historici onverkende paden horen in te slaan, blijft het fascinerend om te zien hoe de essentie van Poetins wrokdoctrine al in 1994 aanwezig was, toen weliswaar nog niet onderbouwd door ideologische citaten van Russische denkers als Ivan Ilyin.

Ooit hadden we de Breznjev-doctrine, die bijvoorbeeld de Sovjet-invasie van Tsjecho-Slowakije in 1968 als ‘broederlijke’ hulp rechtvaardigde. Mikhail Gorbatsjov zou ze later vervangen door de Sinatra-doctrine voor de betrekkingen met Oost-Europa: You do it your way. Nu hebben we de Poetin-doctrine. De bedreiging die ze vormt voor niet alleen Poetins Oost-Europese en Eurazische buren, maar ook voor de hele wereldorde sinds 1945 kan onmogelijk worden overschat. Overal ter wereld beschouwen landen mensen die in andere landen wonen als een beetje ‘hun’ volk. Wat zou er gebeuren als – en het zou niet de eerste keer zijn – Chinese minderheden in Zuidoost-Azië het slachtoffer zouden worden van discriminatie en volkswoede en China zou beslissen om zijn ‘verantwoordelijkheid om te beschermen’ op te nemen?

Om goed te begrijpen waarom zulk een optreden volstrekt onaanvaardbaar is en de wereldvrede ernstig bedreigt, moeten we het eerst eens worden over de legitieme rechten en verantwoordelijkheden van een vaderland. Mijn Brits paspoort bevat nog altijd de welluidende oude formule dat de Minister van Buitenlandse Zaken van Hare Britse Majesteit de buitenlandse machten ‘vraagt en eist’ mij doorgang te verlenen ‘zonder beletsel of belemmering’. Als ik problemen zou krijgen in, bijvoorbeeld, Transnistrië, mag ik hopen (zonder er daarom echt op te rekenen) dat de minister het voor mij opneemt. Relevantere voorbeelden: Polen heeft nadrukkelijk zijn bezorgdheid te kennen gegeven over de situatie van Poolstaligen in Litouwen; Hongarije geeft burgers in buurlanden die het als leden van het Hongaarse volk beschouwt paspoorten en stemrecht in de nationale verkiezingen. Om te weten wat illegitiem is, moeten we duidelijker bepalen wat legitiem is.


Schijnheilig en gevaarlijk

Volgens Amerikaanse en Oekraïense woordvoerders werd Vlucht 17 van Malaysia Airlines neergehaald door een grondluchtraket vanop een plek die door pro-Russische separatisten wordt gecontroleerd – de zoveelste tragedie in de bloedige geschiedenis van Oekraïne. Het is nog niet officieel wie de raket heeft afgevuurd. Maar Poetins uitspraak dat ‘de regering van een land verantwoordelijk is voor wat in haar luchtruim gebeurt’, is van een Orwelliaanse schijnheiligheid. Er leeft ongetwijfeld bitter ongenoegen bij veel mensen in het oosten van Oekraïne die zich als Russen identificeren, maar hun gewelddadige protesten worden aangestookt door de kolossale leugens van de Russische televisie. Poetins Rusland geeft hun paramilitairen steun – en dat is zwak uitgedrukt – en laat hen helpen door leden of gewezen leden van de Russische bijzondere strijdkrachten.

Het is wachten op bewijsmateriaal, maar het is geen onlogische veronderstelling dat een geregeld (Oekraïens of Russisch) leger het radarbeeld van een burgertoestel op 10 kilometer hoogte zou herkennen, terwijl een bende lokale militanten, ook als ze militaire ervaring hebben, niet over de technologie en kennis beschikt om zonder hulp een dergelijke aanval uit te voeren. Precies de dubbelzinnigheid die Poetins völkische versie van ‘de verantwoordelijkheid om te beschermen’ heeft geschapen, maakt dit soort ongelukken mogelijk. Eerst ondermijnt Poetin het gezag van de regering van een soeverein buurland en daarna geeft hij die regering de schuld van de gevolgen.

Als u dus ooit een conferentie bijwoont waarop een obscure adjunct-burgemeester alarmerende dingen zegt, heb ik een goede raad: wees op uw hoede. Schreeuwers geraken zelden tot aan de top. Maar als ze dat doen, kan hun rancuneuze ideologie met bloed geschreven zijn.

Deze tekst verscheen eerst in The New York Times


DS, 24-07-2014 (Timothy Garton Ash)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB