Het gevaar van de Poetin-doctrine
 

Het gevaar van de Poetin-doctrine

Timothy Garton Ash


Vladimir Poetin is een man met vele gezichten. Van opvallende inzichten ook. Wat Timothy Garton Ash twintig jaar geleden al noteerde, was zijn omschrijving van ‘het Russische volk’. Een ruime definitie die inmiddels een levensbedreigende ideologie is geworden.


Soms, heel soms, moet je goed opletten als lastige mensen irritante dingen zeggen.

Tijdens een debat in Sint-Petersburg – het was in 1994 – was ik bijna ingedommeld toen een kleine, gedrongen man met een ratachtig gezicht, blijkbaar een soort assistent van de burgemeester, opeens het woord nam. Rusland, zei hij, had vrijwillig ‘uitgestrekte gebieden’ aan de gewezen republieken van de Sovjet-Unie afgestaan, met inbegrip van gebieden ‘die historisch altijd Russisch waren’. Hij dacht ‘niet alleen aan de Krim en Noord-Kazachstan, maar bijvoorbeeld ook aan de streek van Kaliningrad’. Rusland mocht ‘de 25 miljoen Russen’ die nu in het buitenland leefden niet zomaar aan hun lot overlaten. De wereld moest de belangen van de Russische staat en ‘het Russische volk als grote natie’ eerbiedigen.

Dat irriterende kereltje heette – u raadt het al – Vladimir Poetin. En ik weet precies wat hij in 1994 zei, want de organisator van het debat, de Hamburgse Körber Stiftung, heeft er de volledige transcriptie van gepubliceerd. Ook die Duitse transcriptie gebruikt het woord Volk. Poetin had en heeft een völkische definitie van de ‘Russen’ of wat hij liever de russkiy mir noemt, letterlijk ‘de Russische wereld’. De tekst vermeldt ook mijn plagende reactie: ‘Als we iedereen die Engels spreekt als Britten zouden beschouwen, zou onze staat iets groter zijn dan China.’


Tot waar gaat ‘beschermen’?

In 1994 was het onvoorstelbaar dat de adjunct-burgemeester van Sint-Petersburg, vandaag de ongekroonde tsaar van alle Russen, twintig jaar later met geweld de Krim zou veroveren, achter de schermen oorlog zou stoken in het oosten van Oekraïne en zijn 19de-eeuwse völkische visie tot het beleid van een 21ste-eeuwse staat zou uitroepen. Het Kremlin heeft nu een eigen perverse versie van de door het Westen ontwikkelde en door de Verenigde Naties bekrachtigde humanitaire doctrine van de ‘verantwoordelijkheid om te beschermen’. Rusland, zegt Poetin, heeft de verantwoordelijkheid om alle Russen in het buitenland te beschermen. En hij zal wel beslissen wie een Rus is.

We moeten natuurlijk op onze hoede zijn voor de illusies van het retrospectieve determinisme waarvoor de filosoof Henri Bergson waarschuwde. De geschiedenis is zelden lineair. Sinds Poetin het in de Russische staat voor het zeggen heeft, nadat hij in 1999 premier was geworden, heeft hij geëxperimenteerd met verschillende modellen voor de relaties met het Westen en de rest van de wereld. Enkele jaren lang trachtte hij met het Westen als partner zijn land te moderniseren. Hij verwelkomde het lidmaatschap van de G8. President George W. Bush schatte hem fout in toen hij in 2001 ‘de man in de ogen keek’, maar dat betekent natuurlijk niet dat Poetin toen al heimelijk van plan was om de Krim te annexeren en het oosten van Oekraïne te destabiliseren.

Hoewel historici onverkende paden horen in te slaan, blijft het fascinerend om te zien hoe de essentie van Poetins wrokdoctrine al in 1994 aanwezig was, toen weliswaar nog niet onderbouwd door ideologische citaten van Russische denkers als Ivan Ilyin.

Ooit hadden we de Breznjev-doctrine, die bijvoorbeeld de Sovjet-invasie van Tsjecho-Slowakije in 1968 als ‘broederlijke’ hulp rechtvaardigde. Mikhail Gorbatsjov zou ze later vervangen door de Sinatra-doctrine voor de betrekkingen met Oost-Europa: You do it your way. Nu hebben we de Poetin-doctrine. De bedreiging die ze vormt voor niet alleen Poetins Oost-Europese en Eurazische buren, maar ook voor de hele wereldorde sinds 1945 kan onmogelijk worden overschat. Overal ter wereld beschouwen landen mensen die in andere landen wonen als een beetje ‘hun’ volk. Wat zou er gebeuren als – en het zou niet de eerste keer zijn – Chinese minderheden in Zuidoost-Azië het slachtoffer zouden worden van discriminatie en volkswoede en China zou beslissen om zijn ‘verantwoordelijkheid om te beschermen’ op te nemen?

Om goed te begrijpen waarom zulk een optreden volstrekt onaanvaardbaar is en de wereldvrede ernstig bedreigt, moeten we het eerst eens worden over de legitieme rechten en verantwoordelijkheden van een vaderland. Mijn Brits paspoort bevat nog altijd de welluidende oude formule dat de Minister van Buitenlandse Zaken van Hare Britse Majesteit de buitenlandse machten ‘vraagt en eist’ mij doorgang te verlenen ‘zonder beletsel of belemmering’. Als ik problemen zou krijgen in, bijvoorbeeld, Transnistrië, mag ik hopen (zonder er daarom echt op te rekenen) dat de minister het voor mij opneemt. Relevantere voorbeelden: Polen heeft nadrukkelijk zijn bezorgdheid te kennen gegeven over de situatie van Poolstaligen in Litouwen; Hongarije geeft burgers in buurlanden die het als leden van het Hongaarse volk beschouwt paspoorten en stemrecht in de nationale verkiezingen. Om te weten wat illegitiem is, moeten we duidelijker bepalen wat legitiem is.


Schijnheilig en gevaarlijk

Volgens Amerikaanse en Oekraïense woordvoerders werd Vlucht 17 van Malaysia Airlines neergehaald door een grondluchtraket vanop een plek die door pro-Russische separatisten wordt gecontroleerd – de zoveelste tragedie in de bloedige geschiedenis van Oekraïne. Het is nog niet officieel wie de raket heeft afgevuurd. Maar Poetins uitspraak dat ‘de regering van een land verantwoordelijk is voor wat in haar luchtruim gebeurt’, is van een Orwelliaanse schijnheiligheid. Er leeft ongetwijfeld bitter ongenoegen bij veel mensen in het oosten van Oekraïne die zich als Russen identificeren, maar hun gewelddadige protesten worden aangestookt door de kolossale leugens van de Russische televisie. Poetins Rusland geeft hun paramilitairen steun – en dat is zwak uitgedrukt – en laat hen helpen door leden of gewezen leden van de Russische bijzondere strijdkrachten.

Het is wachten op bewijsmateriaal, maar het is geen onlogische veronderstelling dat een geregeld (Oekraïens of Russisch) leger het radarbeeld van een burgertoestel op 10 kilometer hoogte zou herkennen, terwijl een bende lokale militanten, ook als ze militaire ervaring hebben, niet over de technologie en kennis beschikt om zonder hulp een dergelijke aanval uit te voeren. Precies de dubbelzinnigheid die Poetins völkische versie van ‘de verantwoordelijkheid om te beschermen’ heeft geschapen, maakt dit soort ongelukken mogelijk. Eerst ondermijnt Poetin het gezag van de regering van een soeverein buurland en daarna geeft hij die regering de schuld van de gevolgen.

Als u dus ooit een conferentie bijwoont waarop een obscure adjunct-burgemeester alarmerende dingen zegt, heb ik een goede raad: wees op uw hoede. Schreeuwers geraken zelden tot aan de top. Maar als ze dat doen, kan hun rancuneuze ideologie met bloed geschreven zijn.

Deze tekst verscheen eerst in The New York Times


DS, 24-07-2014 (Timothy Garton Ash)

‘Oekraïne is in alle scenario’s verdoemd’
 

‘Oekraïne is in alle scenario’s verdoemd’

Sergej Karaganov, adviseur van president Poetin


Een van de meer gematigde Kremlindenkers voorspelt dat de oorlog in Oost-Oekraïne nog even verder zal woeden. ‘Rusland zoekt een confrontatie en weet dat Europa onmachtig is.’


De dag na de vliegramp bij Donetsk heeft president Vladimir Poetin zijn ‘medeleven’ overgebracht aan premier Mark Rutte. Een onderminister van Buitenlandse Zaken uit zijn regering en de senaatvoorzitter van de Federatieraad hebben op de Nederlandse ambassade in Moskou het rouwregister getekend. Daarbij liet het Kremlin het de afgelopen tien dagen. Opmerkelijk want Nederland is een van de drie belangrijkste handelspartners van Rusland. Bovendien heeft Den Haag zich de laatste maanden juist heel bescheiden getoond in het debat over de Westerse sancties.

Volgens Karaganov illustreert dit gebrek aan officiële empathie hoe diep het ressentiment in Rusland is ingesleten. Karaganov, decaan aan de prestigieuze Hogere Economische School van Moskou, is al decennia formeel en informeel adviseur van het Kremlin. Hij werkt ook voor Poetin.

‘Toen het Poolse presidentiële vliegtuig in 2010 bij Smolensk verongelukte, was er in Rusland meer medeleven met de Polen dan nu met de Nederlanders. En dat terwijl Russen geen sympathie hebben voor Polen, maar wel voor Nederland’, zegt Karaganov.


Hoe verklaart u dat geringe medeleven?

‘Rusland wordt geconfronteerd met existentieel gevaar. Nederland is maar een klein deel van dat probleem. In de lawine van beschuldigingen, tegenbeschuldigingen en scheldpartijen wordt het correcte gedrag van premier Rutte niet meer gezien. De vliegramp met de Boeing uit Amsterdam is de spreekwoordelijke “zwarte zwaan”: de voorspelbaar onvoorspelbare uitkomst van een crisis die twee jaar geleden is begonnen. In 2012 (toen Poetin voor de derde maal president werd, red.) begon het Westen Rusland onder zware druk te zetten. Het associatieverdrag tussen de EU en Oekraïne was in 2013 een recept voor onheil. Het was de lont in het kruitvat. Oekraïne is zo kanonnenvoer in een geopolitieke strijd geworden. Ik hoop dat de mensen bij zinnen komen. Maar ik vrees het ergste.’


Het Westen verliest terrein

Volgens Karaganov gaat het in Oekraïne om meer. De geopolitieke confrontatie is ook een uiting van het slinken van de macht van Amerika en Europa. Het Westen verliest terrein op het Oosten en het Zuiden en slaat daarom om zich heen. ‘De stemming in de Verenigde Staten doet denken aan die van eind jaren zeventig: Vietnam, oliecrisis, groeiend anti-Amerikanisme en een sterker wordende tegenstander. Ook het Europese project verkeert in crisis. De Europese Unie leek af te drijven van de VS. Die trend bood perspectieven op een continentale Euraziatische unie, waarbinnen de band tussen Berlijn en Moskou het centrum zou zijn.’


Wat beweegt Rusland nu?

‘Rusland zoekt onbewust naar een confrontatie in het buitenland om het volk in eigen land energie te geven. Zoals de Duitse Weimarrepubliek na de Eerste Wereldoorlog werd vernederd door de overwinnaars met het Verdrag van Versailles, zo voerde het Westen ook een Versailles-politiek jegens Rusland in de jaren negentig. Door de hereniging met de Krim is Rusland nu wel genezen van dat Weimarsyndroom.’

‘Rusland is echter nog steeds in een strijdbare stemming. Ook de hereniging met de Krim, die toch energie zou kunnen geven, wordt niet constructief gebruikt. Mijn advies aan het Kremlin is: gebruik de Krim als overwinning op het Westen en trek je terug uit de Donbass (het Donetsbekken, red.). Voorkom een tweede Afghanistan. Het eerste Afghanistan speelde immers een belangrijke rol bij de val van de Sovjet-Unie. Ik heb geen directe aanwijzingen dat de VS ons in Oekraïne een tweede Afghanistan willen bezorgen. Maar er zijn wel de nodige indirecte aanwijzingen.’


Karaganov-doctrine

Maar hoe kan Moskou zich uit de Donbass terugtrekken en de Russisch-sprekenden daar aan hun lot overlaten? In de media staat de loyaliteit aan Russen in het buitenland bekend als de Karaganov-doctrine. Ten onrechte, zegt de Kremlin-adviseur zelf. In 1992 vroeg toenmalig minister van Buitenlandse Zaken, Andrej Kozyrev, hem een referaat te houden over de circa 25 miljoen Russen die na de val van de Sovjet-Unie buiten Rusland waren komen te wonen.

‘Ik zei toen: we moeten hen niet zien als slachtoffers maar als middelen’, vertelt Karaganov. Minister Kozyrev liet deze oneliner in het verslag opnemen. Een assistent van toenmalig president van Estland, Lennart Meri, pikte de zin op. Waarmee het beleid als doctrine was gemunt.

Nog steeds vindt Karaganov dat Moskou verplichtingen heeft. ‘Dat Rusland de Russische taal en de Russen wil beschermen is overduidelijk.’ Daartoe werd in 2007 het fonds Roesskij Mir (Russische wereld) gesticht. ‘Van een cultureel concept is Roesskij Mir een geopolitiek concept geworden, een alibi voor een geopolitiek doel.’ Dat acht hij gevaarlijk.


Wanneer werd het beschermen van Russen elders een politiek doel voor Poetin?

‘Op de Olympische Winterspelen in Sotsji. Poetin redeneert zo. Het Westen is begonnen met containment. Wij moeten terugslaan met een ijzeren staaf. We hebben niets te verliezen. Die stemming voelde ik al vorig jaar in de herfst rond de discussie over het associatieverdrag met Oekraïne en de propaganda tegen Rusland. Ik zei toen tegen een liberale collega: we zullen snel partij moeten gaan kiezen. Dat gebeurde uiteindelijk in Sotsji. De negatieve toon in het Westen over de Spelen was ontstellend. Jullie kranten meldden niet eens het succes van de Russische sporters op de Winterspelen. Toen de drie ministers van Buitenlandse Zaken uit Duitsland, Frankrijk en Polen in Kiev de compromisovereenkomst met president Viktor Janoekovitsj niet overeind hielden en alles via een staatsgreep uit elkaar viel (op 21 februari, twee dagen voor de sluitingsceremonie in Sotsji, red.), heeft Poetin zijn beslissing genomen. Hij wist: Europa is niet te vertrouwen en Europa is ook nog eens onmachtig.’


Wat verwacht u dat er nu zal gebeuren?

‘Ik zie nu vier scenario’s. Eén: Rusland geeft zich over. Dat zal niet gebeuren. Twee: Russische troepen trekken de Donbass binnen. Dat zou leiden tot een tweede Afghanistan. Drie: status-quo. Het vechten in de Donbass gaat door. Oekraïne stort ineen. En de manipulatie over en weer gaat door. Vier: Rusland claimt de Krim als overwinning, trekt zich langzaam uit de Donbass terug, biedt huisvesting aan de vluchtelingen die door hun culturele nabijheid enorm potentieel hebben en houdt de druk op Kiev hoog.’


Wat is het beste scenario?

‘Ik hoop op het vierde scenario maar het derde scenario is het meest waarschijnlijk. In alle scenario’s is Oekraïne, geslachtofferd door zowel het Westen als Rusland, trouwens verdoemd. Oekraïne heeft gefaald als staat. Met Oekraïne is het gedaan.’


DS, 30-07-2014 (Hubert Smeets, (c) NRC)