De ideologie van de boekhouder

[bijlinda]

Dat ‘boekhoudersimago’ van Matthias Diependaele is maar een dekmantel


Hoezeer de Vlaamse minister-president zich ook achter externe factoren wil verschuilen: zijn keuzes worden bepaald door zijn ideologische principes, schrijft Wouter Ryckbosch.


De septemberverklaring van de Vlaamse regering baadde in een crisissfeer. Geopolitieke spanningen en oorlogsdreiging, handelstarieven, de schaarste van cruciale energiebronnen en klimaatuitdagingen: ze beloven weinig goeds. In een interview (DS 24 september) voegde minister-president Matthias Diependaele (N-VA) daar nog het doembeeld aan toe van epidemiologische, financiële en bancaire bedreigingen. Het Federaal Planbureau berekende intussen de kostprijs van de klimaatverandering: die is niet min, en kan oplopen tot wat België vandaag aan defensie uitgeeft.

Het is dan ook onvermijdelijk – maar ook “moedig” – dat de regering onpopulaire maatregelen neemt. Iederéén zal moeten bijdragen, aldus de minister-president.

In zijn septemberverklaring beriep Diependaele zich op de geschiedenis om zijn omgang met de huidige crisis te verantwoorden. “Staande op de schouders van beleidsmakers die over partijgrenzen heen moedige beslissingen durfden te nemen op de lange termijn”, in die traditie wil de regering-Diependaele zich inschrijven.


Scharniermomenten

Het is niet de eerste keer in de Belgische geschiedenis dat economische uitdagingen en oorlogsdreiging de budgettaire lasten drastisch verzwaren en de politieke gemoederen verhitten. De wereldoorlogen en de economische crisis van de jaren 30 vormden scharniermomenten in de totstandkoming van het moderne België. Maar ze houden deze Vlaamse regering ook een spiegel voor.

Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog vormde de oorlogsdreiging de aanleiding voor de Belgische socialisten om een grondige belastinghervorming te eisen. Tot dan spaarde het Belgische belastingsysteem de grote inkomens en vermogens. Hoewel de buurlanden sinds het einde van de 19de eeuw herverdelende belastingstelsels hadden ingevoerd, hield het liberale België vast aan zijn status van fiscaal paradijs. België was toen een toonbeeld geworden van sterke industriële en financiële expansie, maar het was ook een van de meest ongelijke landen ter wereld, met arbeiders die in schrijnende armoede leefden.

Die situatie was onhoudbaar geworden omdat de militarisering een inspanning vroeg van iedereen – en de grote vermogens evenzeer op hun patriottisme moesten worden aangesproken. Na de oorlog zouden de opgelopen schulden mee de aanleiding vormen voor de ingrijpendste fiscale hervorming uit de Belgische geschiedenis: de invoering van een progressieve inkomensbelasting in 1919.

Ook tijdens de economische crisis van de jaren 30 en gedurende de Tweede Wereldoorlog leidden budgettaire uitdagingen tot drastische keuzes. In 1945 werd zelfs de eerste en enige netto vermogensbelasting ingevoerd die België ooit gekend heeft: een heffing van 5 procent op alle vermogen. Die ‘nationale solidariteitsbijdrage’ werd verdedigd door zowel katholieken als socialisten. Iedereen zag in dat de grote vermogens moesten bijdragen aan de offers die de werkende bevolking al had gebracht.

Wereldwijd waren crisissen de katalysatoren voor ingrijpende veranderingen. Spanje voerde zijn personele inkomensbelasting pas in 1932 in, als gevolg van de Grote Depressie. Chili heeft zijn erfbelasting te danken aan de economische crisis van de jaren 1870. Het zijn dus niet zozeer de lange processen van democratisering of industrialisatie die tot de sociale welvaartsstaat hebben geleid, maar de acute crisissen van oorlog en economische depressie.

Toch zijn crisissen maar versnellers van verandering. Ze hebben geen ideologie en maken geen beleid. Dat doen mensen, op basis van hun overtuigingen. Hoezeer de minister-president zich ook achter externe factoren wil verschuilen: de keuzes van deze regering zijn bepaald daar haar ideologische principes. In de eerste helft van de 20ste eeuw deden oorlog en economische crisis het beleid kiezen voor meer overheid en meer herverdeling, nu maakt de Vlaamse regering de omgekeerde keuze.


Rauw binnenkomen

Zo kiest de regering met de verhoging van de zorgpremie voor een bijna uniforme belastingheffing, los van inkomen of vermogen: een regressieve taks die in het 19de-eeuwse België niet misstaan had. Vasthouden aan de verlaging van de erfbelasting – weliswaar met enige vertraging – spoort ook niet meteen met de bezorgdheden van de crisishervormingen. Want hoewel de minister-president meent dat “geen belasting zo rauw binnenkomt als de erfbelasting”, is het zeker niet de onrechtvaardigste.

Niet alleen de sociale welvaartsstaat en zijn herverdelende fiscaliteit ontstonden in de crisisperiode van de eerste helft van de 20ste eeuw. Ontwikkelingssamenwerking kwam tot stand in de nasleep van de Tweede Wereldoorlog, in een poging om de internationale economie te stabiliseren en geopolitieke spanningen weg te nemen. Het is dan ook ironisch dat de Vlaamse regering net nú het Instituut voor Ontwikkelingsbeleid niet langer wenst te financieren. Nogmaals: niet de crisis zelf, wel de ideologie bepaalt hier wie getroffen dan wel gespaard wordt.

Commentatoren schrijven Diependaele een ‘boekhoudersimago’ toe – een etiket dat hij zonder wrok als geuzennaam aanneemt. Daarmee bevestigen ze het beeld dat de keuzes die hij maakt niet door hem, maar door omstandigheden buiten hem om tot stand komen, en gedicteerd worden door de ijzeren logica van de boekhouding. Het liefst wil hij herinnerd worden om zijn degelijkheid, niet om zijn wervende ideologie. Maar ook in crisistijden zijn uiteenlopende keuzes mogelijk, en de alternatieven niet eens overwegen is ook een ideologische keuze.

Wouter Ryckbosch, docent sociaal-economische geschiedenis, UGent


Blog DS, 24-09-2025