'Militairen spreken enkel taal van het geweld'

[Barst]

Pacifisme op de korrel


Luk Sanders kijkt vol bewondering en verwondering naar het vreedzame protest van de monniken in Myanmar. Moeilijk te begrijpen voor ons, westerlingen, maar het biedt toch stof tot nadenken. 'Iedere reactie op virulent geweld heeft zijn schaduwkanten, ook het pacifisme.'


Hoewel het nog maar onlangs in de media kwam, staan in Myanmar de zenuwen nu al meer dan een maand strakker gespannen dan in Irak. Boeddhistische monniken verzetten zich er massaal en geweldloos tegen de junta. Onder meer China, de Europese Unie en de Verenigde Naties hebben hun bezorgdheid geuit. Voor de Amerikaanse president Bush is zoiets natuurlijk niet hevig genoeg - die heeft al sancties ingesteld om ze nadien nog op te voeren.

Die monniken lijken in ieder geval goed bezig, ook al doen ze eigenlijk niet veel. Ze doken plots op uit het niets en lopen daar nu wat rond op straat. Zingend, biddend, soms roepend en vaak zelfs dat nog niet. Maar wat ze eigenlijk doen, is een ingewikkeld en ondoorzichtig schaakspel spelen dat bulkt van symboliek en psychologie. Een mens vraagt zich bijvoorbeeld af hoe die monniken met elkaar communiceren. Vergaderen ze, maken ze afspraken? Hoe bang of vastberaden zijn ze? Misschien denken we te vlug dat we iets begrijpen van hun strategie.

Het geweld in Myanmar neemt nog niet dezelfde proporties aan als tijdens de opstand van 1988, al zijn de eerste doden wel al gemeld. Het leger vaardigt stoer samenscholingsverboden uit, stelt de avondklok in… om dan bang te hopen dat die verrekte kaalkoppen zich eraan zullen houden. De monniken zijn voorlopig aan de winnende hand in die psychologische armworsteling en ze zijn vastberaden 'pacifistisch' te blijven.

'Pacifistisch'. Wat een woord. Zijn er überhaupt westerlingen die het begrijpen? Ja, natuurlijk: de Vlamingen! Hou maar eens een rondvraag, alle Vlamingen zijn pacifistisch. De enigen van wie ik zo afgaande op het uiterlijk durfde te vermoeden dat ze zichzelf geen pacifisten noemden, die staan jaarlijks in korte broek te trommelen aan die rare 'nooit-meer-oorlog'-toren in Diksmuide. Maar nee, álle Vlamingen zijn overtuigde pacifisten. En ze zijn dat altijd geweest, net als de Luxemburgers, Lichtensteiners en Monegasken, trouwens. Nogal wiedes, we kunnen van niemand winnen.

Hoe zalvend onze overtuiging ook is voor ons geweten, Gandhi noemde een dergelijk pacifisme misprijzend non-violence of the weak. Doe gewoon niets. Gaap naar geweld als een koe naar een trein. Schuldig verzuim met een laagje vernis. Mahatma Gandhi's non-violence of the brave - zijn satyagraha - omvatte daarentegen ook hongerstaking, liefdevolle provocatie, burgerlijke ongehoorzaamheid, gebed en het zichzelf opleggen van een gigantische druk die stoïcijns gedragen wordt. Gandhi's pacifisme bevatte tevens een aspect dat bij ons nooit glashelder wordt gemaakt: écht nooit geweld. Voor ons is het 'in principe nooit ofte nimmer, maar als het zover komt zullen we het nog eens bekijken'. Maar is ons pacifisme dan zoveel slechter? Want écht nooit geweld, dat is niet niks.

Tijdens de Reichskristallnacht in november 1938 mocht in Duitsland om het even welke arische randdebiel synagogen of Joodse winkels in lichterlaaie zetten. Brandweermannen kregen het verbod te blussen. Joden werden beroofd, mishandeld en vermoord - beeld u zich even in dat u die nacht Jood was in Duitsland - en nadien moesten ze daarvoor zelf gigantische schadebedragen neertellen. Enkele maanden later, op 10 augustus 1939, verscheen echter in een Frans dagblad een open brief van Gandhi aan de Duitse Joden: 'Als ik Jood was, in Duitsland geboren, en daar in mijn levensonderhoud voorzag, zou ik evenveel aanspraak maken op Duitsland als mijn vaderland als de meest adellijke Duitse aristocraat (…) Ik zou Hitlers beulen uitdagen me neer te schieten of in de kerker te gooien; ik zou weigeren me te laten discrimineren of te isoleren. Door dit te doen, zou ik er niet op wachten, dat mijn geloofsgenoten mij in mijn passief verzet zouden steunen, maar ik zou erop vertrouwen, dat alle anderen tenslotte mijn voorbeeld zouden volgen (…) Dat zou pas een werkelijk religieus verzet zijn tegen de goddeloze razernij van ontaarde schepsels'.

De Joodse diaspora was gedurende eeuwen een toonbeeld van geweldloosheid en op onvoorstelbaar moedige wijze heeft Gandhi de onafhankelijkheid van zijn volk verkregen. Maar de Duitse joden zijn wel dood. En wie waren de twee eerste staten om het non-proliferatieverdrag van kernwapens aan hun laars te lappen? India en Israël! De stoïcijns gedragen druk had sporen nagelaten die mits vertraging toch om compensatie vroegen. En hoe Gandhi aankeek tegen politiediensten in een democratie, was ook niet glashelder. Als uw kinderen de hersens worden ingeslagen, verwacht u van de politie ook geen zitstaking. Iedere reactie op virulent geweld heeft zijn schaduwkanten, ook pacifisme.

Gandhi had een Duitse vriend, de lutherse theoloog Dietrich Bonhoeffer. Die man is erin geslaagd in nazi-Duitsland een hoogst intelligente en waardige houding aan te nemen. Maar uiteindelijk nam hij wel deel aan de samenzwering tegen Hitler op 20 juni 1944. Hitler hield wat oorsuizingen over aan de bomaanslag en Bonhoeffer werd geëxecuteerd. Welke houding staat het dichtst bij Gandhi's satyagraha: Bonhoeffers violence of the brave of een kleinzerig non-violence of the weak? Zo duidelijk is het allemaal niet.

Intuïtief kunnen we de monnikenopstand zeker onderschrijven en bewonderen. Maar waar ze precies mee bezig zijn weten we niet. Wij staan trommelend aan de IJzertoren te roepen dat België moet splitsen omdat we dan nog steenrijker worden dan we al zijn. Onze universiteiten bestuderen het pacifisme in colloquia, zo oppervlakkig en onkritisch dat de redactie van het tijdschrift Joepie er de neus voor ophaalt. Hoofdschuddend keuren we de beelden van het journaal af om ze twee minuten later te vergeten.

Dat is voor alle duidelijkheid geen pacifisme. Maar toch zijn zowel het echte pacifisme als ons vals pacifisme een overweging waard, want als virulent geweld in de lucht hangt, is alles delicaat en dus kan alles overwogen worden. Maar het is geen wondermiddel, het heeft zijn schaduwkanten, het is niet eenvoudig en de afloop is onzeker. Ook in Myanmar, ook in Diksmuide.

Luk Sanders doceert wijsbegeerte aan de Evangelische Theologische Faculteit Leuven.


DS, 27-09-2007