Overleven de V.N. Trump 2.0?

[bijlinda]

Overleven de Verenigde Naties Trump 2.0?


Hoe verder Amerika de VN loslaat, hoe dichter China het “kloppende hart van de wereld” – dixit Xi – naar zich toe trekt. Overleeft de organisatie haar eigen crisis, en zo ja, in welke staat? “Als een zombie, niet dood, niet levend.”


“Ik ben een grote fan van de Verenigde Naties en alles waar ze voor staan.” Donald Trump zei het ooit echt, jaren voor zijn politieke sprong, tijdens een hoorzitting in de Amerikaanse Senaat. Hij was nog gewoon een vastgoedmagnaat. Washington boog zich toen over de kosten voor renovatiewerken aan het VN-hoofdkwartier in New York. Trump had bot gevangen bij VN-baas Kofi Annan en klaagde dat nochtans niemand goedkoper en sneller kon werken dan hij.

Volgens Trump was het geen toeval dat hij zijn Trump World Tower, niet te verwarren met de Trump Tower op 5th Avenue, pal tegenover de VN-gebouwen had neergepoot. Dat had hij gedaan “omdat hij zo van de VN hield”. Vandaag werpt die zwarte wolkenkrabber nog altijd zijn schaduw over het VN-hoofdkwartier. Als je niet te hoog woont, kun je de 195 vlaggen tellen van de VN-leden die beneden in het park staan.

Ooit haalde Trump op Twitter zijn neus op voor de bekende groene marmeren tegels in de zaal van de Algemene Vergadering. Die zagen er “goedkoop” uit. “Ze hebben mij altijd al gestoord. Ik zal ze met plezier vervangen als iemand mij daarom vraagt.” Niemand belde hem, hij haalde nooit een VN-contract binnen.

Het is dus nog altijd tegen dezelfde achtergrond dat Trump volgende week samen met presidenten en premiers van Palau tot Paraguay het woord zal nemen tijdens de jaarlijkse opening van de Algemene Vergadering. En toch is alles anders. Trump nam zijn wrok mee naar Washington en begon de VN aan te vallen. Sinds zijn tweede eedaflegging is de vergelding existentieel geworden voor het hele VN-systeem.


Tientallen takken

De VN-hoogmis in New York leverde veel iconische momenten op. Zoals Fidel Castro die zich niet aan de afgesproken vijftien minuten hield, maar 270 minuten doorging met speechen. Of de Venezolaanse president Hugo Chávez die na de toespraak van de Amerikaanse president George W. Bush vond dat het in de zaal “nog altijd naar zwavel rook” – “De duivel was hier”.

Maar meer dan dat jaarlijkse podium voor politiek toneel of een toren met vlaggenvertoon in New York, zijn de VN de onderzoekers die deze week de genocide in Gaza officieel benoemden. Zijn ze de kalenders en wenskaarten van Unicef die in aanloop naar kerst bij ons in de supermarkten liggen. Het is de Wereldbank en het Internationaal Monetair Fonds. Het Internationaal Strafhof in Den Haag. Een plek waar Kenianen en Pakistanen samen over de klimaatcrisis kunnen praten.

Een boom met tientallen takken dus. Bureaucraten die de internationale post en luchtvaart reguleren. Blauwhelmen die branden proberen te blussen en daar zoals in Rwanda of Srebrenica vaak grandioos in mislukken. De VN herrezen uit het puin van de Tweede Wereldoorlog en tekenden met al hun wetten en kaders de wereldorde die wij vandaag – vooralsnog – kennen. Maar verwacht geen toeters en bellen bij de viering van de 80ste verjaardag volgende week.

Voor alle duidelijkheid: de VN zitten al jaren met een financiële kater. Als je vandaag in New York op het verkeerde moment naar de 39ste verdieping wilt, kan het zijn dat liften niet werken omdat de elektriciteit is uitgeschakeld. Een echte besparing of politiek theater om bezoekers puffend met hun neus op de problemen te drukken? Niet iedereen is het erover eens.

Wel helder: de bevriezing van VN-financiering door Trump, samen met de sloop van het ontwikkelingsagentschap USAID dat zelf ook miljarden in de VN pompte, veroorzaakt een ongeziene schok. Het is geen boekhouding voor dummy’s, de cijfers zijn complex, de geldstromen ingewikkeld, maar de volledige bijdragen van de VS aan het VN-systeem bedroegen in 2023 – de laatste beschikbare gegevens – 13 miljard dollar.

De VS haalden al vaker het mes boven. Maar nu gaan ze vol overgave voor de kettingzaag. De klok tikt. Trump gaf zijn ploeg na zijn eedaflegging 180 dagen om alle uitgaven aan de VN en aan ontwikkelingssamenwerking te herbekijken. De deadline is al verschillende keren verstreken. Intussen kost de disruptie levens.


“Er gaan doden vallen”

“Volstrekt wreedaardig. Het was helemaal niet nodig om de financiering van levensreddende steun zo abrupt af te snijden”, verklaarde UNAIDS-baas Winnie Byanyima voor de zomervakantie op de Canadese radio. In een interview met The Guardian vertelde ze dat ze in therapie ging om overeind te blijven. “Ik ben er kapot van. Schokkend, weerzinwekkend, walgelijk. Na de eerste paniek moeten we nu de mouwen opstropen. Niemand hoort te sterven als we dat kunnen verhinderen.”

UNAIDS is een van de zwaarst getroffen takken aan de VN-boom. Het hele internationale ecosysteem dat strijdt tegen hiv en aids is voor 70 procent afhankelijk van Amerikaanse geld (privé en publiek). Achter die cijfers gaan jonge meisjes schuil die voor gesloten deuren staan van testcentra. Of kwetsbare sekswerkers die niet meer aan medicijnen raken. In Papoea-Nieuw-Guinea worden elke dag zeven kinderen geboren met een hiv-infectie. Het is geen virus van het verleden.

Volgens berekeningen van UNAIDS is het onvermijdelijk dat de statistieken weer zullen pieken. Als de Amerikaanse financiering definitief wegvalt, zullen er in vier jaar tijd vier miljoen meer aidsdoden vallen. Peter Piot, ooit zelf UNAIDS-directeur, beaamt: “Het is een ramp. Er gaan doden vallen.”

Voor arme landen was eerst de afhankelijkheid te groot, nu de onvoorspelbaarheid. “Kan een land zich soeverein noemen als het overleven van zijn bevolking afhangt van een stemming in het Amerikaans Congres?” Piot denkt dat het slechter wordt voor het weer beter wordt, maar hij ziet ook lichtpuntjes. “Heel wat overheden in Afrika schieten wakker. Ze erkennen dat ze zelf meer moeten investeren. Nigeria verloor 500 miljoen dollar aan Amerikaanse steun en leende daarop 200 miljoen bij de Wereldbank. Het maakt zich nu sterk met dat geld hetzelfde te kunnen doen als de Amerikanen.”

Piot benadrukt wel dat de kettingzaag in ontwikkelingssteun en VN-financiering niet alleen een Amerikaans probleem is. “Overal zie je landen in hun budgetten snoeien. België knipt 25 procent weg, het Verenigd Koninkrijk 40 procent. Ook Duitsland, een belangrijke donor, is die oefening aan het maken.”


Geen nostalgie

Trump zette een turbo op een ontrafeling die al langer aan de gang was. Met meer dan tien jaar VN-ervaring in Thailand, Cambodja, Genève, Wenen en New York durft Christopher Ankersen, professor internationale politiek aan de New York University, te beweren dat hij het “allemaal gezien heeft”. Talent, engagement en overgave, maar ook luiheid en corruptie.

Zijn blik is niet vertroebeld door nostalgie naar de gouden jaren 1990, toen VN-baas Kofi Annan nog op Sesamstraat kwam en kinderen van over de hele wereld als een rockster zijn naam kenden. “De VN werkten nooit als een Zwitsers horloge, maar de dagen dat de secretaris-generaal een morele autoriteit was, liggen achter ons. Het interesseert niemand nog wat hij zegt. Dat ligt voor een stuk aan de figuur van António Guterres, maar vooral aan het moment.”

De extreme make-over waarnaar de VN al zo lang hunkeren, komt maar niet van de grond. Noodzakelijke hervormingen, zoals het vetorecht van vijf landen in de VN-Veiligheidsraad, een sterkere microfoon voor landen uit het Globale Zuiden, lukken niet. Daarnaast frustreren concepten zoals internationaal recht of regels rond migratie almaar meer landen. Analisten geloven niet dat een VN-document dat zo vanzelfsprekend lijkt als de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens vandaag nog zou worden ondertekend.

Ook Piot is van mening dat het VN-systeem dringend herdacht moet worden. Zoals de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) die hij goed kent. Nu Trump eruit stapt, valt veel geld weg. Zo wordt Bill Gates de belangrijkste donor, naast China. De financiering hoort minder af te hangen van wispelturigheid of de sympathie van filantropen. “Mocht de WHO niet bestaan, we zouden ze moeten uitvinden. De wereld heeft een instelling nodig die normen rond gezondheid afspreekt en gegevens verzamelt, en zich niet laat beïnvloeden door druk uit landen of commerciële belangen. Virussen kennen geen grenzen. Het is niet goed dat een grootmacht als de VS uit de WHO stapt, maar het zal de VS zelf ook schaden.”


Moreel failliet

Intussen davert het hele systeem. Het is sowieso ‘game over’ voor de Amerikaanse steun aan de WHO, Unesco, de VN-Mensenrechtenraad en UNRWA, het VN-agentschap in Gaza. Veel andere VN-instellingen bloeden. De VS zogen miljarden uit een systeem dat vooral op Amerikaans geld draaide.

Volgens Antonio Vitorino, de voormalige chef van de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) die tijdens Trump 1 toch ook wel wat uitdagingen op zijn bord kreeg, is het met Trump 2 dag en nacht verschil. “We zijn de Amerikanen misschien nooit erkentelijk genoeg geweest, nu pas wordt duidelijk in welke mate ze de hele constructie droegen”, zegt hij aan de telefoon vanuit Portugal. Vitorino leidde de IOM toen de migratietop in Marrakesh de Belgische regering deed vallen. “Ondanks alle spanningen ging mijn budget toen nog omhoog. Ik begon met 1,5 miljard dollar en vertrok met 3,5 miljard. Dat is nu omgedraaid.”

Bij de IOM zullen om en bij de 6.000 banen verdwijnen, net als bij het VN-vluchtelingenagentschap UNHCR. Ook Unicef moet zwaar snoeien. Regionale kantoren worden gesloten, contracten uitgekleed en volgend jaar verhuizen de kantoren van het dure New York naar de Keniaanse hoofdstad Nairobi. Het is het topje van de ijsberg. Bovendien zit er achter die VN-architectuur ook een heel ecosysteem aan ngo’s die vechten voor hun overleven.

Ironischer kon haast niet, maar nadat hij met één handtekening miljarden had doen verdampen, gaf Trump tijdens een persconferentie zelf toe hoe desastreus zijn beslissing was. “Hopelijk gaan er veel mensen veel geld beginnen uit te geven.” Meer nog dan een financiële crisis bewees hij zo ook het Amerikaanse morele failliet.

Voor VN-analisten was het een dystopisch moment. In maart legde de dwergstaat Kiribati in New York een voorstel op tafel voor een “dag van de hoop”. Daar kan lacherig over gedaan worden, er is sowieso al een inflatie aan VN-dagen, maar veel stelde die vrijwillige resolutie verder niet voor. Toch vroegen de VS een stemming. Om daarna als enige land op de rode knop te drukken. Zelfs Israël – het land met de grootste afkeer: 8 op de 10 inwoners zijn er tegen de VN – en Rusland stemden voor.

In een verklaring liet de Amerikaanse VN-ambassade weten dat in de tekst van de resolutie verwijzingen stonden naar “diversiteit, gelijkheid en inclusie” en dat die niet strookten met het Amerikaanse beleid “dat discriminatie wil uitroeien”. De VN hebben het diplomatieke scrabble op zijn kop gezet. Plots zijn woorden die al jaren tot het vaste jargon behoren taboe.


Wet van de jungle

De vraag is: vanwaar die ontwrichtende ontmanteling? De VS en de VN zwalpten altijd tussen haat en liefde. President Ronald Reagan chargeerde er ook graag en gretig tegen. Soms was hij ronduit racistisch als hij – achter de schermen – zuchtte dat de VS bij de oprichting van de VN nooit hadden gedacht dat ze zouden moeten samenzitten met een hoop onopgevoede Afrikaanse landen, zoals Max Boot in zijn biografie schrijft.

Enkele jaren geleden dook zelfs een geluidsopname op uit de jaren 70 waarin Reagan tegen president Richard Nixon klaagde hoe frustrerend het was om “die apen uit Afrikaanse landen” in de VN te zien. “Ze vinden het nog altijd ongemakkelijk om schoenen te dragen.” De VN moesten de Amerikaanse belangen dienen. Daarom waren ze in 1945 ook opgericht. Het was een strategisch machtsvehikel.

“Niet gelezen, niets mee te maken, belachelijk”, verklaarde Trump in volle campagne over Project 2025, het vuistdikke en controversiële draaiboek van de conservatieve Heritage Foundation. Sinds zijn inauguratie lijkt hij de rechtse wishlist stap voor stap in te willigen. Over internationale instellingen zoals de Wereldbank en het IMF staat in het manifest dat “ze economische overtuigingen aanhangen die indruisen tegen het Amerikaanse vrijemarktdenken. Zo is de elite in die instellingen voor hogere belastingen.” En nog: “Als de VS ontwikkelingssteun willen uitdelen, dan moeten we dat gewoon zelf van land tot land doen in plaats van langs internationale instellingen te gaan. Hun belangen stroken niet met de Amerikaanse belangen.”

De conclusie: opdoeken, die instellingen.

Voorlopig heeft Trump 2 de Wereldbank en het IMF nog niet aangevallen zoals de regering met andere VN-vertakkingen doet. Maar het is helder dat het hele VN-systeem ideologisch botst met hoe Trump de wereld ziet. Liever dan de VN-wetten en -kaders verkiest hij de wet van de jungle. Oorlogen wil hij oplossen met tweets en telefoontjes. Dat wil hij niet aan de VN laten.

“Blijkbaar hebben de Amerikanen beslist dat de VN hun belangen niet meer dienen”, zegt ex-IOM-baas Vitorino. “Ik kan duizend voorbeelden geven die het tegendeel bewijzen, maar wat doet het ertoe? Als zij die de rekening betalen denken dat het hen niets oplevert, dan valt daar weinig aan te doen.”
Vluchtelingen krijgen VN-voedselhulp in Dadaab, Kenia. © getty


Wie mag verhongeren?

Daarom is het zo opvallend dat zelfs het Wereldvoedselprogramma (WFP) eraan moet geloven. Ook daar verdwijnen 6.000 banen, dat is een op de drie. De VN-instelling die voedsel verdeelt is niet alleen de grootste humanitaire organisatie ter wereld. Geen enkele andere VN-instelling krijgt meer geld van de Amerikanen. Het WFP werd in de jaren 60 opgericht als nieuwe afzetmarkt voor de overschotten van Amerikaanse boeren.

Een recente studie van het Center for Strategic and International Studies (CSIS) wijst er ook op dat de Amerikanen het WFP vaak inzetten om politieke akkoorden of wapenstilstanden door te drukken. “Een enorm verlies aan invloed”, klinkt het, nu de Amerikaanse regering haar engagement herbekijkt. De VS namen 3,1 miljard dollar of 34 procent van de financiering op zich. Op X waarschuwde het WFP dat de bevriezing “een doodvonnis voor miljoenen mensen zal zijn”. Zo’n 16,7 miljoen mensen dreigen voedselhulp te verliezen.

Hier en daar draaiden de VS de kraan weer wat meer open, maar niet voor landen als Afghanistan en Jemen. Washington wil niet “dat er voedselhulp in de handen van de taliban of de Houthi-rebellen valt”.

De WFP-hulpverleners op het terrein staan voor hartverscheurende keuzes. Als het niet langer lukt om de porties (nog wat) kleiner te maken, zullen ze op den duur beslissen wie nog eten krijgt en wie mag verhongeren. Vaak gaat het om lokale medewerkers die op extreem onveilige plekken werken.

Cynisch genoeg kunnen de belangen van Amerikaanse boeren het WFP straks misschien toch nog redden. De Amerikaanse overheid koopt jaarlijks voor 2 miljard dollar aan graan, rijst, mais en bonen als voedselhulp. In het Amerikaanse Congres zijn er heel wat Republikeinen die de besparingen daarom proberen terug te draaien, om geen kiezers te verliezen.


Vaarwel mensenrechten

Bij Unicef klonk er hier en daar opluchting toen Trump voor de tweede keer zijn lidkaart versnipperde. Eindelijk gedaan met eindeloze discussies over “duurzame ontwikkeling” en andere termen op de zwarte lijst van Washington. De Amerikanen betaalden hun bijdragen al vaker niet, dus financieel kan Unesco hun vertrek verteren.

Met de beslissing lijkt de Amerikaanse regering zichzelf vooral strategisch in de voet te schieten. Toen Reagan in de jaren 80 uit Unesco stapte wegens te spilzuchtig en Sovjetgezind, daagde China de Amerikaanse macht nog niet uit zoals vandaag. Tijdens haar hoorzitting voor het Amerikaanse Congres zwoer Elise Stefanik, toen nog voorgedragen als VN-ambassadeur, dat ze er “de Chinese macht wilde breken”. Door uit Unesco te stappen rollen de Amerikanen nu de rode loper uit voor China. Het wordt het grootste donorland en kan zijn culturele macht nog meer laten gelden. En zonder Amerikaanse tegenmacht deze keer.

Unesco, dat is toch maar de instelling die Belgische begijnhoven en belforten aantrekkelijker maakt voor toeristen door ze als werelderfgoed te bestempelen? Zo zien Tibetaanse organisaties dat niet. In volle zomer vroegen ze nog om het Potala-paleis in Lhasa tot ‘erfgoed in gevaar’ uit te roepen omdat de Chinese overheid het aan het ombouwen is. Dat is een bij voorbaat verloren zaak met een zo machtig China binnen Unesco.

Minder bekend is dat de internationale organisatie ook als taak heeft om AI-regels uit te tekenen. Terwijl Trump een streep trekt onder zowat alle internationale wetten en kaders van na de Tweede Wereldoorlog, duwt hij Xi Jinping de pen in de handen om de boel te hertekenen. Vandaag is er wellicht geen grotere verdediger van de VN dan de Chinese president. Hij herhaalt voortdurend hoe de VN voor hem het kloppende hart vormen van de wereld. Met een subtiliteit die voor Trump Chinees is, bespeelt Xi het VN-systeem meesterlijk. En intussen timmert hij almaar minder stiekem aan een alternatieve wereldorde.

Haast geruisloos lanceerde China de laatste jaren nieuwe strategische concepten. Zo wil het Global Civilization Initiative de Chinese blik op de wereld uitdragen. Te lezen als: vaarwel mensenrechten en democratie, leve economische ontwikkeling! Het Global Security Initiative moet dan weer de Chinese lezing rond veiligheid en soevereiniteit verspreiden, en het Global Development Initiative stelde Xi Jinping vier jaar geleden tijdens de opening van de Algemene Vergadering van de VN voor als een alternatief voor ontwikkelingssamenwerking.

Tijdens zijn historische fotomoment in de stad Tianjin eerder deze maand, met Vladimir Poetin en Narendra Modi aan zijn zijde, gooide hij er onverwacht nog een vierde concept bovenop. Het Global Governance Initiative moet volgens de Chinese staatskranten de erosie van het internationaal recht stoppen, de stem van het Globale Zuiden versterken en het multilateralisme verdedigen. Taaie kost? Dat is exact hoe de Chinezen willen dat het klinkt. Maar de ambitie is helder: een VN 2.0 is in de maak, en wel 100 procent Chinees.


Ja, en nee

En zo, terwijl de tragedies in Gaza, Soedan en Oekraïne om een internationale aanpak smeken, is het VN-spektakel van volgende week als een familiefeest waar iedereen met slepende voeten naartoe trekt. Tachtig kaarsen om uit te blazen, maar niemand om de ballonnen op te blazen.

Of de VN Trump 2.0 zullen overleven? “Ja”, zegt VN-veteraan en professor internationale politiek Christopher Ankersen vanuit New York. “Al zal de internationale organisatie straks nog maar een schim van zichzelf zijn. Niet dood, maar ook niet echt levend. Een zombie. En dat zal zo gebeuren omdat de VN-landen het zelf zo willen.”

De VN lijken een beetje uit de tijd gevallen. Een symptoom van hoe hard de wereld veranderd is.


Blog DS, 19-09-2025 (Annelien De Greef)