A.I.-waan

[bijlinda]

Koloniseert AI onze menselijkheid?


Zoals geld morele drijfveren kan verdringen, kan AI menselijke drijfveren zoals nieuwsgierigheid, empathie en verantwoordelijkheid verdringen, schrijft François Levrau.


In Niet alles is te koop legt Harvard-filosoof Michael Sandel uit wat er misloopt als het marktdenken binnendringt in dimensies van het leven waar het niet thuishoort. Hij laat zien hoe geld, dat een neutraal ruilmiddel zou moeten zijn, morele waarden kan aantasten. Dat idee licht hij toe aan de hand van drie argumenten.

Het eerste is het ‘crowding out argument’: geld heeft de kwalijke eigenschap om moreel waardevol gedrag te ondermijnen. Als ouders hun kinderen betalen om hun kamer op te ruimen, wordt iets wat normaal uit verantwoordelijkheid of zorg gebeurt, een economische transactie. Zodra een morele motivatie wordt vervangen door een financiële prikkel, verdwijnt vaak de oorspronkelijke betrokkenheid en de intrinsieke motivatie. Denk aan ouders die te laat hun kind ophalen in de crèche en daarvoor een boete krijgen. Die boete is bedoeld als afschrikmiddel om te voorkomen dat ouders structureel te laat komen. Toch gebeurt het dat ouders die sanctie herinterpreteren als een vergoeding voor extra opvangtijd. Het lijkt dan alsof ze de verzorgster betalen voor overwerk. Daardoor verliest de boete haar normatieve kracht en wordt ze een transactie, wat ertoe leidt dat ouders juist vaker te laat komen.

Het tweede is het ‘corrosion argument’: zodra iets te koop is, verandert de betekenis ervan. Als mensen betaald worden om bloed te geven, dan verandert de daad van solidariteit in een markthandeling, waardoor het morele karakter van de gift verdwijnt. Ook relaties of symbolische goederen kunnen zo hun intrinsieke waarde verliezen. Als vrijwilligers worden betaald, verandert de morele aard van hun daad. Wat begon als solidariteit, wordt een betaalde prestatie.

Het derde is het ‘fairness argument’: vermarkting vergroot sociale ongelijkheid. Rijken kopen zich letterlijk een andere wereld. Ze zitten in skyboxen bij sportwedstrijden, wonen in afgesloten woonwijken met privébeveiliging, hebben toegang tot medische zorg die voor anderen onbetaalbaar is, of sturen hun kinderen naar elitaire scholen die hun sociale voorsprong bestendigen.

Volgens Sandel moeten de morele grenzen van de marktwerking bewaakt blijven. Niet alles wat te koop kán zijn, hóórt te koop te zijn. Ik denk dat er voor artificiële intelligentie een vergelijkbare redenering kan worden gemaakt. Zoals Sandel waarschuwt voor de kolonisatie van het morele en sociale leven door het marktdenken, moeten we ook waken over de mogelijkheid dat AI het menselijke leven koloniseert. Het gaat daarbij niet alleen om de ‘grote risico’s’ van controle, misleiding of machtsmisbruik, maar ook om de subtiele invloed van het alledaagse gebruik van AI. Wat doet dat met een mens? Blijven we nog interessante wezens voor elkaar? Wordt de werkelijkheid niet uitgehold nu we overspoeld worden door artificiële beelden, nepnieuws en deepfakes? Ook bij AI zijn Sandels drie argumenten toepasbaar.

Het ‘crowding out argument’: Waarom zou je nog een paper schrijven als ChatGPT het voor je kan doen? De intrinsieke waarde van leren – nieuwsgierigheid, oefening, worsteling – dreigt plaats te maken voor het gemak van een automatisch antwoord. Intellectuele vorming wordt dan vervangen door een oefening in efficiëntie. Zo lees ik nu perfect geschreven papers en mails door studenten die zonder AI allesbehalve foutloos schrijven. ChatGPT is CheatGPT, maar blijkbaar vinden we dat geen probleem.

Het ‘corrosion argument’: AI kan ‘kunst’ maken, maar holt dat niet de betekenis van ‘kunst’ uit? Wordt kunst niet een soort product in plaats van een expressie van menselijkheid? Willen we ons niet vooral laten beroeren door een mens die op basis van reflectie, inspiratie en gevoel tot een bepaalde creatie kwam, eerder dan door een machine die op basis van wat algoritmes een product heeft uitgespuwd? Of denk aan (te betalen) AI-gezelschapsbots. Iets wat normaliter op oprechtheid en wederkerigheid rust, wordt nu een commerciële transactie. Nood aan een fantasievriendje? Gelieve eerst in te loggen.

Het ‘fairness argument’: de kloof tussen arm en rijk dreigt te verdiepen. Als AI de repetitieve of zelfs de hoogopgeleide banen overneemt, dreigt werk te verschralen tot een restcategorie. Er blijft dan alleen nog werk voor wie economisch rendabel is, of flexibel genoeg kan omgaan met AI. Het gevaar is dat miljoenen mensen overbodig worden en/of zich overbodig gaan voelen in een wereld die door algoritmes wordt gedomineerd.

Sandel roept op om na te denken over de grenzen van het marktdenken. We moeten niet alleen de efficiëntie van AI bevragen, maar vooral de morele ruimte die ze inneemt. Willen we dat de logica van optimalisatie en snelheid onze relaties, onze verbeelding en onze waarden gaat beheersen?

Zoals geld morele drijfveren kan verdringen, kan AI menselijke drijfveren zoals nieuwsgierigheid, empathie en verantwoordelijkheid verdringen. De uitdaging is om te voorkomen dat AI onze menselijkheid koloniseert zoals de markt dat met onze moraal heeft gedaan. Dat vergt niet alleen technische regulering, maar vooral morele verbeelding – de moed om nee te zeggen tegen toepassingen die onze menselijkheid uithollen, hoe indrukwekkend de technologie ook is.

François Levrau, sociaal filosoof (UAntwerpen)


Blog DS, 23-10-2025