[bijlinda]

Elke tijd zijn rituelen: vroeger deed je op je twaalfde je plechtige communie, nu krijg je een smartphone


Tom Hannes heeft zijn twaalfjarige dochter een smartphone gegeven. Met lede ogen ziet hij haar inwijdingsritueel in de kerk van big tech aan. Hij zou er bijna heimwee naar de plechtige communie van krijgen.


Mijn dochter maakte dit weekend een ritueel moment mee. Geen plechtige communie, want wij zijn geen katholiek gezin. Ik ben boeddhist, maar de rest van mijn gezin niet. Dus ook in die richting viel geen overgangsritueel te verwachten. Ze is bijna twaalf, ze heeft er dus nochtans de leeftijd voor. Maar onverwacht kwam er vanzelf een ritueel op haar afwaaien. Dit weekend werd ze plots door ongezien veel mensen gecontacteerd en gefeliciteerd. Niet omdat ze binnenkort twaalf wordt. Ook niet omdat ze maandag voor het eerste naar de middelbare school ging. De maatschappelijke erkenning van het kantelpunt in haar leven draaide om iets heel anders: ze had haar eerste smartphone gekregen.

Voor mijn vrouw en mij was die smartphone een noodzakelijk kwaad. Als het aan ons had gelegen, hadden we er veel langer mee gewacht. Maar we voelden ons verplicht om er haar toch een te geven. De nieuwe school van onze dochter ligt aan het andere eind van de stad en we willen dat ze ons kan contacteren als er iets misloopt. Zonder publieke telefooncellen – die decennialang een belangrijke rol speelden in ons sociale leven – zijn we veroordeeld om met onze privételefoon rond te lopen. Het is maar één voorbeeld van hoe onze politieke cultuur de aanval heeft ingezet op de publieke ruimte. We zullen en moeten allemaal individuen zijn in de jungle van de vrije markt.

Ieder zijn telefoon, dus. Dat zou nog niet zo’n probleem zijn, mocht de smartphone ook echt een telefoon zijn. Je kunt er natuurlijk ook wel mee bellen, maar in de eerste plaats lopen we toch rond met een draagbaar casino. Alles aan het bakje is ontworpen om ons zo verslaafd mogelijk te maken, om zo veel mogelijk reclame te ontvangen en zelf zo veel mogelijk data over ons doen en denken vrij te geven. Daar wordt ontzettend veel geld voor betaald, maar dat geld komt niet onze richting uit, het belandt in de kluizen van big tech.


Bang er niet bij te horen

Het is stuitend oneerlijk om van een twaalfjarige te verwachten dat ze verstandig zal omspringen met de aanval door een miljardenindustrie op haar brein, zelfbeeld, hormonale huishouding en aandacht. Geïnspireerd door ouders met iets oudere kinderen hebben we alles geïnstalleerd wat mogelijk is om die aanval op haar wezentje in te dammen: ouderlijk toezicht, toestelvrije tijd, naaktfoto’s blokkeren, schermtijdbeperking enzovoort. Daar ben je al snel enkele dagen mee bezig, maar je hoopt dat het de moeite waard is.

Toch vrees ik dat ook die voorzorgsmaatregelen tekortschieten. Dat heeft te maken met nog een andere reden waarom we onze dochter schoorvoetend een smartphone gaven. En die reden breekt mijn hart. We gaven haar een smartphone omdat ze doodsbang was er niet bij te horen. De kracht van dat argument heb ik lang onderschat. In onze cultuur staat de aanschaf van een smartphone voor een twaalfjarige – en zelfs voor veel jongere kinderen – gelijk aan je communie doen in een streng katholieke gemeenschap. In beide gevallen geldt dat je het ritueel eventueel kunt weigeren, maar dan niet echt tot de gemeenschap zult behoren. Doe je wél wat van je verwacht wordt, dan kun je rekenen op een feestje en op massale erkenning dat je zojuist een volgende en belangrijke stap hebt gezet op het juiste pad.

Zo was het dus ook bij ons, afgelopen weekend. Het regende pings met felicitaties. Van haar vriendinnetjes, maar ook van volwassen familieleden en kennissen. “Heb je er een? Echt? OMG! Slay! Proficiat! Eindelijk! Je zult nu wel blij zijn!” Er werd gebeld en er werden berichtjes gestuurd dat het een aard had. Dat het vanaf nu anders zal zijn. Dat ze nu groot is. Dat ze nu kunnen bellen met elkaar. We konden onze dochter zien glimmen. Dit was haar plechtige communie: de buitenwereld was virtueel komen getuigen dat ze nu ouder was geworden, anders. Dat ze was opgenomen in de gemeenschap.


Op de vingers tikken

Wij mensen ontsnappen niet aan rituelen. En daarom is het van belang te zien wat onze feitelijke rituelen zijn. Vandaag leven we in de kerk van de aandachtseconomie. Die maakt dankbaar gebruik van het gat dat in onze gezamenlijke zingeving is geslagen en maakt er een miljardenbusiness van. Er is geen enkele reden om aan te nemen dat die kerk ons welgezind is. Ze heeft niet alleen grove winst voor een handvol aandeelhouders op het oog, maar ook politieke macht, controle over onze aandacht, ons wereldbeeld en de ondermijning van ons vermogen tot verzet. Het is een kerk met zeer duistere kanten. We zullen ons met alle mogelijke middelen moeten verzetten. Individueel, in groepjes, in organisaties, en zeker ook politiek. Het is te hopen dat we deze kerk sneller en moediger op de vingers zullen tikken dan haar voorgangers. We moeten meer beseffen dat we leven onder de heerschappij van een kerk die succes heeft omdat ze doet alsof ze geen kerk is.

Dat een smartphoneverbod op school nog altijd een onderwerp van debat is, toont aan hoe klein dat besef nog altijd is. In mijn middelbareschooltijd hadden de leerlingen een rookzaaltje. Toen leek roken verbieden onmogelijk. Tot het gênant werd om een rookverbod in twijfel te blijven trekken. Smartphones zijn minstens zo krachtig als nicotine. Ze zijn ontworpen op basis van de kennis opgedaan over de verslavende kracht van casino’s. We kunnen net zo goed goktentjes installeren op de speelplaats en de leerlingen oproepen om verantwoord gebruik te maken van de roulettetafel.

In een situatie van structurele onderdrukking, die niet alleen onzichtbaar is, maar zich zelfs weet te verkopen als een persoonlijke bevrijding, helpt iedere vorm van verzet. Je beter informeren. Je inschrijven op Kids Unplugged. Een Attention Freedom Fight Club oprichten. Degelijke mediawijsheid op school eisen, of geven. Of weer telefooncellen op de straat zetten. Vul maar aan. Maar doe iets.

Tom Hannes, auteur en filosofisch onderzoeker (Technische Universiteit Eindhoven).


Blog DS, 01-09-2025