bijlinda
9th November 2025, 00:15
Een ‘Pacificatie van Europa’: deze turbulente tijden vragen erom, maar hoe moet die eruitzien?
Oorlog aan de grenzen, een AI-revolutie waarbij Europa aan de zijlijn toekijkt, het klimaat dat verder ontspoort. Philipp Blom schetst hoe een Europese pacificatie vorm kan krijgen.
De Pacificatie van Gent uit 1576 was een belangrijk historisch moment. De unie van de Noordelijke en Zuidelijke Nederlandse provincies creëerde politieke macht voor de bezette Lage Landen en zou hen in staat gesteld hebben om hun krachten te bundelen en de gehate Spaanse overheersers te verdrijven. Het was helaas een kortstondig succes, met een beperkte reikwijdte. De Pacificatie van Gent loste ook niet alle problemen op, maar was slechts een stap op weg naar een pragmatisch akkoord. De weg naar verandering bestaat uit zulke stappen.
Vanuit het perspectief van vandaag, 449 jaren later, lijkt zo’n stap enorm, omdat vandaag geen vrede mogelijk lijkt in Europa of de omliggende landen. De naoorlogse relatie van Europa met de VS ligt in puin, in Gaza tolereerde Europa dat er een volkenmoord werd gepleegd, Rusland valt niet alleen Oekraïne binnen, maar valt ook Europese staten aan door middel van hybride oorlogsvoering. Het continent kampt met enorme problemen op het gebied van zijn economisch model, de energievoorziening en onopgeloste politieke kwesties zoals migratie en demografische veranderingen. Daarnaast stellen we een desintegratie vast van de politieke structuren en – cruciaal – van het vertrouwen in de politiek, de wetenschap en de waarheid zelf.
We hebben dus pacificatie nodig. Maar hoe zou die er vandaag voor Europa uitzien?
Om die vraag te beantwoorden, moeten we eerst de huidige situatie begrijpen, net als de belangrijkste factoren die hiertoe hebben geleid. In een tweede stap kunnen we dan de meest urgente prioriteiten schetsen, en in een laatste stap kunnen we zoeken naar plausibele strategieën om die te verwezenlijken.
Niet lang geleden las ik een interview met de Russische journalist Mikhail Zygar. Van zijn vrienden in Moskou hoorde hij dat mensen het hadden over het Amerika van Trump en zich afvroegen of wat er in 1989 met de Sovjet-Unie was gebeurd, nu ook gebeurde met de VS, de Navo, de hele naoorlogse orde en het zogeheten Westen. Het interessantste was hun redenering: de USSR stortte in, zeiden ze, omdat de mensen niet meer in de officiële ideologie geloofden en cynisch waren geworden.
Afgezien van de zeer terechte scepsis over de vraag of de Sovjetburgers ooit echt in de officiële ideologie geloofden, zat hier een zeer serieus punt in. Niet iedereen hoeft in een maatschappelijk systeem te geloven om het te laten werken, maar wanneer een kritische massa mensen dat niet meer doet, stort het in.
Terugkeer van de geschiedenis
Die gedachte bleef in mijn hoofd hangen: wat als de mensen in het Westen niet langer in de officiële ideologie geloven en cynisch zijn geworden? Wat blijft er dan over van de liberale democratie, van de mensenrechten, van Europa? Het antwoord lijkt mij vandaag in de VS te worden uitgevochten: een op regels gebaseerde orde vervalt in nihilisme, een toestand van algemene wetteloosheid waarin de sterksten de koek onder elkaar verdelen.
Europeanen leken verrast te zijn over die ontwikkeling, verontwaardigd dat hun post-historische, vredige leven zo bruusk werd verstoord door de geschiedenis. Europa, dachten velen, had de antwoorden gevonden op zijn historisch trauma, had de tijd van ideologische conflicten en irrationele oorlogen achter zich gelaten ten gunste van een allesomvattende markt van slimme en capabele mensen. Het probleem met andere landen was simpelweg dat zij, ondanks alle samenwerking en hulp, niet in staat leken om meer westers te worden, meer zoals wij. Succes was een kwestie van superieure morele aannames en beter management.
Dat was een behoorlijk gemakkelijke, om niet te zeggen ongelooflijk simplistische manier van denken, waarbij het koloniale verleden van Europa, de rol van zijn oorlogen en machtsverhoudingen, zijn industriële uitbuiting en slavernij bij het bereiken van dat unieke hoge niveau van beschaving gemakshalve buiten beschouwing werden gelaten. Toch was dit waar de Europese discussie zich in de jaren 2000 bevond. Europa koesterde het gevoel dat het aan de juiste kant van de geschiedenis stond.
Maar toen de oom aan de andere kant van de oceaan zijn beschermende hand terugtrok en er tegelijkertijd oorlogen uitbraken aan de oostflank en ten zuiden van Europa, werd het continent er zich plotseling van bewust dat de geschiedenis terug was en dat Europa volstrekt onvoorbereid was op de nieuwe realiteit waarin het zich bevond.
Duitsland, de grootste economie van Europa, voelt dat bijzonder sterk aan. De briljante outsourcing-oplossing die maakte dat het land beschikte over goedkope energie uit Rusland, een enorme markt in China en veiligheid dankzij de VS, ging in rook op, waardoor politici en bedrijfsleiders moesten toegeven dat er op de lange termijn geen plan B was. Europa moet zichzelf heruitvinden.
Europa in 2050
Laten we ons voorstellen dat de Pacificatie van Europa daadwerkelijk een politiek project zou kunnen zijn. Laten we niet te ambitieus zijn. Stellen we ons Europa in 2050 voor, over 25 jaar. Hoe zou het continent eruit moeten zien en welke richting gaat het op dit moment uit? Hoever liggen die wegen uit elkaar en wat kunnen we doen om ze naar elkaar toe te brengen?
Het is belangrijk om die vraag te stellen, ook al is ze slechts een gedachte-experiment. Zelfs voor de volgende generatie zijn de veranderingen als gevolg van AI en digitalisering, de klimaatramp en de politieke en economische resultaten daarvan, de galopperende ontwikkeling van nieuwe technologieën, wereldwijde migratie en een hernieuwde dreiging van oorlogen in een globaal verbonden wereld te complex om zinvolle voorspellingen te doen. Wel is het mogelijk om een beeld te schetsen van het soort Europa dat in veel van de resulterende scenario’s zou kunnen overleven, een Europa dat is toegerust om met tegenslagen om te gaan en indien mogelijk te blijven bloeien.
Als wij denken aan een duurzaam en dynamisch Europa in 2050, staan er drie vrijwel onomstreden punten op mijn lijstje: Europa heeft autonomie nodig om beslissingen te kunnen nemen over zijn eigen toekomst en over hoe zijn samenleving moet functioneren. Verder moet het gebruik van energie en hulpbronnen zo duurzaam mogelijk zijn. En Europa moet democratisch zijn en zich baseren op de verlichtingstraditie van mensenrechten, emancipatie en solidariteit.
Over die punten kunnen we makkelijk overeenstemming bereiken en ze zijn aangenaam abstract. Maar de confrontatie met de implicaties van die eenvoudige ideeën is ontnuchterend.
Autonomie
Laten we beginnen met het eerste punt, zonder welke de andere zinloos zijn: Europese autonomie.
In een geglobaliseerde wereld bestaat uiteraard geen totale soevereiniteit. Er zijn wel staten en allianties die zelf strategische beslissingen kunnen nemen over hun toekomst, en andere staten en bondgenootschappen die dat niet kunnen en die beslissingen van anderen moeten ondergaan. Om een stem en voldoende autonomie te hebben, moet Europa niet alleen een sterke en innovatieve economie hebben en zijn grenzen kunnen beheersen; in een imperiale wereldorde moet het ook over voldoende militaire capaciteit beschikken om aanvallen af te slaan en niet te worden gechanteerd. Si vis pacem para bellum. Europa moet daarom ook in staat zijn om zo veel mogelijk in zijn eigen energie, voedsel en grondstoffen te voorzien. Op dat gebied heeft Europa dramatische tekorten.
In feite begraaft Europa nu al zijn ambities voor zelfbestuur. AI en digitalisering zullen de komende jaren onze samenleving, economie, regeringen en arbeidsmarkten transformeren. Europa is in dat scenario gewoon een klant, een licentiehouder voor producten die in China en in de VS worden gemaakt en gecontroleerd. Er is geen commercieel Europees groot taalmodel, geen AI dus, er is geen levensvatbare Europese cloudopslag, sterker nog, 70 procent van alle Europese overheidsgegevens wordt op Amerikaanse servers bewaard.
Niemand gebruikt Europese sociale media, waarvan de algoritmen anders zouden kunnen zijn dan die van Silicon Valley, en hoewel er in Europa meer start-ups en briljante ingenieurs zijn dan in de VS, vinden zij hier geen financiering en kansen en verlaten ze uiteindelijk Europa. De Europese braindrain is een feit. Vrijwel geen enkel instrument van deze revolutie staat onder Europese controle. De Europese economieën en samenlevingen zijn hard op weg om digitale koloniën te worden, als zij niet op korte termijn enorme en ook enorm dure inspanningen leveren. Zoiets is mogelijk, maar dan moeten we er wel mee beginnen.
De kwestie van de grenzen roept een van de meest controversiële kwesties in de Europese politiek op: migratie. Om een lang debat kort te houden: ja, er zijn problemen; nee, Europa kan niet oneindig veel vluchtelingen opvangen; en ja, het moet kunnen beslissen wie het continent binnen mag. Maar afgezien van humanitaire principes en internationale verplichtingen blijft er het simpele feit dat Europeanen (net als alle mensen in de wereld) de afgelopen decennia aanzienlijk minder kinderen hebben gekregen. In Europa zitten we zelfs ver onder het vervangingsniveau. Op de lange termijn is dat geen probleem, maar zolang er pensioenen van babyboomers moeten worden betaald en het sociale weefsel van maatschappij en economie overeind moet blijven, zal Europa veel meer migratie nodig hebben dan vandaag het geval is.
Natuurlijk zal dat Europese landen nog meer veranderen. Ikzelf ben niet bang in een land te leven waar mensen met andere achtergronden, met een ander uiterlijk, het land opnieuw uitvinden. Zo is het overigens altijd gegaan. Ik ben me ervan bewust dat ik het fenomeen vanuit een bevoorrecht perspectief bekijk. In de Europese samenleving zal er veel veranderen, maar voor een vergrijzend continent (ook dat is een verandering!) kan die collectieve transformatie alleen maar goed zijn. En ja, het is waar dat digitalisering het economische deel van dat verhaal kan verstoren door productiviteitswinst en daarmee gepaard gaand banenverlies, maar de demografische realiteit blijft.
Een democratisch Europa moet in staat zijn zich te verdedigen in een grotendeels vijandige omgeving. Geen enkel Europees land is sterk genoeg om op te treden tegen de hybride oorlogsvoering van desinformatie, misinformatie, sabotage, politieke moord, partijfinanciering en directe inmenging in democratische verkiezingen die al plaatsvinden. Als de Europese staten niet samenwerken, met een heldere legitimiteit en een duidelijke en eenvoudige besluitvorming, zullen ze een voor een worden omvergeworpen door vijandige actoren. Daarom ben ik van mening – en dit is maar een mening – dat alleen een federaal Europa met een direct gekozen parlement en een sterke regering, met één Europese financiële markt en investeringsstructuur, één leger en één beleid voor duurzaamheid en economische ontwikkeling de uitdagingen van de komende decennia kan overleven.
Duurzaamheid
Autonomie is één zaak, maar daaraan gekoppeld moet Europa zijn weg naar duurzaamheid (ook een strategische noodzaak) en sociale vrede vervolgen. De enorme uitdagingen voor de toekomst zijn nu al duidelijk. De overgang naar duurzame energie in een tijd van economische crisis en strategische uitdagingen is als ‘vierdimensionaal schaken’: uitermate complex. Wie eraan begint, zal zeker fouten maken en ervoor gehaat worden. Maar de enige écht grote fout is nog even te wachten, in de hoop dat het uit zichzelf gebeurt. De énige fout is niets te doen.
Die transitie wordt geplaagd door belangenconflicten, langetermijn- versus kortetermijnbehoeften, en zit vol valkuilen, compromissen, gelobby en begrotingstekorten. Maar ze is ook noodzakelijk. Geen enkel continent dat grotendeels afhankelijk is van energie uit andere landen en dat geen controle heeft over de cruciale technologieën van zijn tijd kan vrijelijk handelen in zijn eigen belang. En in een wereld die in chaos is gestort door oorlog, willekeur, machtsmisbruik, galopperende klimaatrampen, enorme migratiebewegingen en totale afhankelijkheid, kan geen enkel continent ooit hopen zijn eigen noodlot te bestemmen.
Democratie
Het laatste, misschien wel de meest waardevolle punt, ligt het dichtst bij het hart van deze lezing: hoe zou pacificatie er voor Europese samenlevingen uit kunnen zien? En waarom leven onze samenlevingen niet in vrede, in tijden van historische rijkdom en stabiliteit – ja, die stabiliteit is er nog steeds, vergeleken met andere eeuwen? Dit is de moeilijkste vraag om te beantwoorden, omdat het ook de meest politieke vraag is. Ik zal dat proberen met de woorden van iemand die niet uit mijn politieke familie komt, de conservatieve, christelijke rechtsgeleerde Ernst-Wolfgang Böckenförde. Die schreef in 1962:
“De liberale, geseculariseerde staat leeft van voorwaarden die hij zelf niet kan garanderen. Dat is het grote risico dat hij omwille van de vrijheid heeft genomen.”
Wat zijn die voorwaarden? Ik zou zeggen: een fundamenteel respect voor elkaar, een basis van verdraagzaamheid, vertrouwen dat afspraken worden nagekomen (bijvoorbeeld dat iemand zijn ambt ook weer teruggeeft), een fundamenteel geloof dat die wisselwerking in ieders voordeel is. Een democratische staat kun je zien als een spel, met een set regels. Elke burger is een speler, en spelers kunnen zelfs (via verkiezingen) overeenkomen om de regels te veranderen. Maar ze moeten wel willen spelen.
Je houdt je aan de regels van een spel omdat je je vermaakt, of omdat het nodig is (zoals bij verkeersregels), of omdat je je met het doel van het spel identificeert, omdat je denkt dat het spelen van dit spel beter is dan het spelen volgens de regels van anderen. Het spel spelen vereist dat je de regels volgt, ook als dat soms lastig is. In de praktijk zijn mensen vrij tolerant ten aanzien van de regels en zullen zij die zelfs volgen als ze vervelend zijn, zolang de spelers het fundamentele belang ervan maar erkennen voor het doel van het spel, en zolang zij elkaar voldoende vertrouwen. Maar deelnemers zullen zelfs het eenvoudigste spel saboteren als ze menen dat ze niet hun eerlijke deel krijgen.
Blog DS, 07-11-2025
Oorlog aan de grenzen, een AI-revolutie waarbij Europa aan de zijlijn toekijkt, het klimaat dat verder ontspoort. Philipp Blom schetst hoe een Europese pacificatie vorm kan krijgen.
De Pacificatie van Gent uit 1576 was een belangrijk historisch moment. De unie van de Noordelijke en Zuidelijke Nederlandse provincies creëerde politieke macht voor de bezette Lage Landen en zou hen in staat gesteld hebben om hun krachten te bundelen en de gehate Spaanse overheersers te verdrijven. Het was helaas een kortstondig succes, met een beperkte reikwijdte. De Pacificatie van Gent loste ook niet alle problemen op, maar was slechts een stap op weg naar een pragmatisch akkoord. De weg naar verandering bestaat uit zulke stappen.
Vanuit het perspectief van vandaag, 449 jaren later, lijkt zo’n stap enorm, omdat vandaag geen vrede mogelijk lijkt in Europa of de omliggende landen. De naoorlogse relatie van Europa met de VS ligt in puin, in Gaza tolereerde Europa dat er een volkenmoord werd gepleegd, Rusland valt niet alleen Oekraïne binnen, maar valt ook Europese staten aan door middel van hybride oorlogsvoering. Het continent kampt met enorme problemen op het gebied van zijn economisch model, de energievoorziening en onopgeloste politieke kwesties zoals migratie en demografische veranderingen. Daarnaast stellen we een desintegratie vast van de politieke structuren en – cruciaal – van het vertrouwen in de politiek, de wetenschap en de waarheid zelf.
We hebben dus pacificatie nodig. Maar hoe zou die er vandaag voor Europa uitzien?
Om die vraag te beantwoorden, moeten we eerst de huidige situatie begrijpen, net als de belangrijkste factoren die hiertoe hebben geleid. In een tweede stap kunnen we dan de meest urgente prioriteiten schetsen, en in een laatste stap kunnen we zoeken naar plausibele strategieën om die te verwezenlijken.
Niet lang geleden las ik een interview met de Russische journalist Mikhail Zygar. Van zijn vrienden in Moskou hoorde hij dat mensen het hadden over het Amerika van Trump en zich afvroegen of wat er in 1989 met de Sovjet-Unie was gebeurd, nu ook gebeurde met de VS, de Navo, de hele naoorlogse orde en het zogeheten Westen. Het interessantste was hun redenering: de USSR stortte in, zeiden ze, omdat de mensen niet meer in de officiële ideologie geloofden en cynisch waren geworden.
Afgezien van de zeer terechte scepsis over de vraag of de Sovjetburgers ooit echt in de officiële ideologie geloofden, zat hier een zeer serieus punt in. Niet iedereen hoeft in een maatschappelijk systeem te geloven om het te laten werken, maar wanneer een kritische massa mensen dat niet meer doet, stort het in.
Terugkeer van de geschiedenis
Die gedachte bleef in mijn hoofd hangen: wat als de mensen in het Westen niet langer in de officiële ideologie geloven en cynisch zijn geworden? Wat blijft er dan over van de liberale democratie, van de mensenrechten, van Europa? Het antwoord lijkt mij vandaag in de VS te worden uitgevochten: een op regels gebaseerde orde vervalt in nihilisme, een toestand van algemene wetteloosheid waarin de sterksten de koek onder elkaar verdelen.
Europeanen leken verrast te zijn over die ontwikkeling, verontwaardigd dat hun post-historische, vredige leven zo bruusk werd verstoord door de geschiedenis. Europa, dachten velen, had de antwoorden gevonden op zijn historisch trauma, had de tijd van ideologische conflicten en irrationele oorlogen achter zich gelaten ten gunste van een allesomvattende markt van slimme en capabele mensen. Het probleem met andere landen was simpelweg dat zij, ondanks alle samenwerking en hulp, niet in staat leken om meer westers te worden, meer zoals wij. Succes was een kwestie van superieure morele aannames en beter management.
Dat was een behoorlijk gemakkelijke, om niet te zeggen ongelooflijk simplistische manier van denken, waarbij het koloniale verleden van Europa, de rol van zijn oorlogen en machtsverhoudingen, zijn industriële uitbuiting en slavernij bij het bereiken van dat unieke hoge niveau van beschaving gemakshalve buiten beschouwing werden gelaten. Toch was dit waar de Europese discussie zich in de jaren 2000 bevond. Europa koesterde het gevoel dat het aan de juiste kant van de geschiedenis stond.
Maar toen de oom aan de andere kant van de oceaan zijn beschermende hand terugtrok en er tegelijkertijd oorlogen uitbraken aan de oostflank en ten zuiden van Europa, werd het continent er zich plotseling van bewust dat de geschiedenis terug was en dat Europa volstrekt onvoorbereid was op de nieuwe realiteit waarin het zich bevond.
Duitsland, de grootste economie van Europa, voelt dat bijzonder sterk aan. De briljante outsourcing-oplossing die maakte dat het land beschikte over goedkope energie uit Rusland, een enorme markt in China en veiligheid dankzij de VS, ging in rook op, waardoor politici en bedrijfsleiders moesten toegeven dat er op de lange termijn geen plan B was. Europa moet zichzelf heruitvinden.
Europa in 2050
Laten we ons voorstellen dat de Pacificatie van Europa daadwerkelijk een politiek project zou kunnen zijn. Laten we niet te ambitieus zijn. Stellen we ons Europa in 2050 voor, over 25 jaar. Hoe zou het continent eruit moeten zien en welke richting gaat het op dit moment uit? Hoever liggen die wegen uit elkaar en wat kunnen we doen om ze naar elkaar toe te brengen?
Het is belangrijk om die vraag te stellen, ook al is ze slechts een gedachte-experiment. Zelfs voor de volgende generatie zijn de veranderingen als gevolg van AI en digitalisering, de klimaatramp en de politieke en economische resultaten daarvan, de galopperende ontwikkeling van nieuwe technologieën, wereldwijde migratie en een hernieuwde dreiging van oorlogen in een globaal verbonden wereld te complex om zinvolle voorspellingen te doen. Wel is het mogelijk om een beeld te schetsen van het soort Europa dat in veel van de resulterende scenario’s zou kunnen overleven, een Europa dat is toegerust om met tegenslagen om te gaan en indien mogelijk te blijven bloeien.
Als wij denken aan een duurzaam en dynamisch Europa in 2050, staan er drie vrijwel onomstreden punten op mijn lijstje: Europa heeft autonomie nodig om beslissingen te kunnen nemen over zijn eigen toekomst en over hoe zijn samenleving moet functioneren. Verder moet het gebruik van energie en hulpbronnen zo duurzaam mogelijk zijn. En Europa moet democratisch zijn en zich baseren op de verlichtingstraditie van mensenrechten, emancipatie en solidariteit.
Over die punten kunnen we makkelijk overeenstemming bereiken en ze zijn aangenaam abstract. Maar de confrontatie met de implicaties van die eenvoudige ideeën is ontnuchterend.
Autonomie
Laten we beginnen met het eerste punt, zonder welke de andere zinloos zijn: Europese autonomie.
In een geglobaliseerde wereld bestaat uiteraard geen totale soevereiniteit. Er zijn wel staten en allianties die zelf strategische beslissingen kunnen nemen over hun toekomst, en andere staten en bondgenootschappen die dat niet kunnen en die beslissingen van anderen moeten ondergaan. Om een stem en voldoende autonomie te hebben, moet Europa niet alleen een sterke en innovatieve economie hebben en zijn grenzen kunnen beheersen; in een imperiale wereldorde moet het ook over voldoende militaire capaciteit beschikken om aanvallen af te slaan en niet te worden gechanteerd. Si vis pacem para bellum. Europa moet daarom ook in staat zijn om zo veel mogelijk in zijn eigen energie, voedsel en grondstoffen te voorzien. Op dat gebied heeft Europa dramatische tekorten.
In feite begraaft Europa nu al zijn ambities voor zelfbestuur. AI en digitalisering zullen de komende jaren onze samenleving, economie, regeringen en arbeidsmarkten transformeren. Europa is in dat scenario gewoon een klant, een licentiehouder voor producten die in China en in de VS worden gemaakt en gecontroleerd. Er is geen commercieel Europees groot taalmodel, geen AI dus, er is geen levensvatbare Europese cloudopslag, sterker nog, 70 procent van alle Europese overheidsgegevens wordt op Amerikaanse servers bewaard.
Niemand gebruikt Europese sociale media, waarvan de algoritmen anders zouden kunnen zijn dan die van Silicon Valley, en hoewel er in Europa meer start-ups en briljante ingenieurs zijn dan in de VS, vinden zij hier geen financiering en kansen en verlaten ze uiteindelijk Europa. De Europese braindrain is een feit. Vrijwel geen enkel instrument van deze revolutie staat onder Europese controle. De Europese economieën en samenlevingen zijn hard op weg om digitale koloniën te worden, als zij niet op korte termijn enorme en ook enorm dure inspanningen leveren. Zoiets is mogelijk, maar dan moeten we er wel mee beginnen.
De kwestie van de grenzen roept een van de meest controversiële kwesties in de Europese politiek op: migratie. Om een lang debat kort te houden: ja, er zijn problemen; nee, Europa kan niet oneindig veel vluchtelingen opvangen; en ja, het moet kunnen beslissen wie het continent binnen mag. Maar afgezien van humanitaire principes en internationale verplichtingen blijft er het simpele feit dat Europeanen (net als alle mensen in de wereld) de afgelopen decennia aanzienlijk minder kinderen hebben gekregen. In Europa zitten we zelfs ver onder het vervangingsniveau. Op de lange termijn is dat geen probleem, maar zolang er pensioenen van babyboomers moeten worden betaald en het sociale weefsel van maatschappij en economie overeind moet blijven, zal Europa veel meer migratie nodig hebben dan vandaag het geval is.
Natuurlijk zal dat Europese landen nog meer veranderen. Ikzelf ben niet bang in een land te leven waar mensen met andere achtergronden, met een ander uiterlijk, het land opnieuw uitvinden. Zo is het overigens altijd gegaan. Ik ben me ervan bewust dat ik het fenomeen vanuit een bevoorrecht perspectief bekijk. In de Europese samenleving zal er veel veranderen, maar voor een vergrijzend continent (ook dat is een verandering!) kan die collectieve transformatie alleen maar goed zijn. En ja, het is waar dat digitalisering het economische deel van dat verhaal kan verstoren door productiviteitswinst en daarmee gepaard gaand banenverlies, maar de demografische realiteit blijft.
Een democratisch Europa moet in staat zijn zich te verdedigen in een grotendeels vijandige omgeving. Geen enkel Europees land is sterk genoeg om op te treden tegen de hybride oorlogsvoering van desinformatie, misinformatie, sabotage, politieke moord, partijfinanciering en directe inmenging in democratische verkiezingen die al plaatsvinden. Als de Europese staten niet samenwerken, met een heldere legitimiteit en een duidelijke en eenvoudige besluitvorming, zullen ze een voor een worden omvergeworpen door vijandige actoren. Daarom ben ik van mening – en dit is maar een mening – dat alleen een federaal Europa met een direct gekozen parlement en een sterke regering, met één Europese financiële markt en investeringsstructuur, één leger en één beleid voor duurzaamheid en economische ontwikkeling de uitdagingen van de komende decennia kan overleven.
Duurzaamheid
Autonomie is één zaak, maar daaraan gekoppeld moet Europa zijn weg naar duurzaamheid (ook een strategische noodzaak) en sociale vrede vervolgen. De enorme uitdagingen voor de toekomst zijn nu al duidelijk. De overgang naar duurzame energie in een tijd van economische crisis en strategische uitdagingen is als ‘vierdimensionaal schaken’: uitermate complex. Wie eraan begint, zal zeker fouten maken en ervoor gehaat worden. Maar de enige écht grote fout is nog even te wachten, in de hoop dat het uit zichzelf gebeurt. De énige fout is niets te doen.
Die transitie wordt geplaagd door belangenconflicten, langetermijn- versus kortetermijnbehoeften, en zit vol valkuilen, compromissen, gelobby en begrotingstekorten. Maar ze is ook noodzakelijk. Geen enkel continent dat grotendeels afhankelijk is van energie uit andere landen en dat geen controle heeft over de cruciale technologieën van zijn tijd kan vrijelijk handelen in zijn eigen belang. En in een wereld die in chaos is gestort door oorlog, willekeur, machtsmisbruik, galopperende klimaatrampen, enorme migratiebewegingen en totale afhankelijkheid, kan geen enkel continent ooit hopen zijn eigen noodlot te bestemmen.
Democratie
Het laatste, misschien wel de meest waardevolle punt, ligt het dichtst bij het hart van deze lezing: hoe zou pacificatie er voor Europese samenlevingen uit kunnen zien? En waarom leven onze samenlevingen niet in vrede, in tijden van historische rijkdom en stabiliteit – ja, die stabiliteit is er nog steeds, vergeleken met andere eeuwen? Dit is de moeilijkste vraag om te beantwoorden, omdat het ook de meest politieke vraag is. Ik zal dat proberen met de woorden van iemand die niet uit mijn politieke familie komt, de conservatieve, christelijke rechtsgeleerde Ernst-Wolfgang Böckenförde. Die schreef in 1962:
“De liberale, geseculariseerde staat leeft van voorwaarden die hij zelf niet kan garanderen. Dat is het grote risico dat hij omwille van de vrijheid heeft genomen.”
Wat zijn die voorwaarden? Ik zou zeggen: een fundamenteel respect voor elkaar, een basis van verdraagzaamheid, vertrouwen dat afspraken worden nagekomen (bijvoorbeeld dat iemand zijn ambt ook weer teruggeeft), een fundamenteel geloof dat die wisselwerking in ieders voordeel is. Een democratische staat kun je zien als een spel, met een set regels. Elke burger is een speler, en spelers kunnen zelfs (via verkiezingen) overeenkomen om de regels te veranderen. Maar ze moeten wel willen spelen.
Je houdt je aan de regels van een spel omdat je je vermaakt, of omdat het nodig is (zoals bij verkeersregels), of omdat je je met het doel van het spel identificeert, omdat je denkt dat het spelen van dit spel beter is dan het spelen volgens de regels van anderen. Het spel spelen vereist dat je de regels volgt, ook als dat soms lastig is. In de praktijk zijn mensen vrij tolerant ten aanzien van de regels en zullen zij die zelfs volgen als ze vervelend zijn, zolang de spelers het fundamentele belang ervan maar erkennen voor het doel van het spel, en zolang zij elkaar voldoende vertrouwen. Maar deelnemers zullen zelfs het eenvoudigste spel saboteren als ze menen dat ze niet hun eerlijke deel krijgen.
Blog DS, 07-11-2025