Leed van boeddhist is diep én anders


Lijden zou voor een boeddhist minder erg zijn dan voor een westerse toerist. Boeddhisten zijn er sowieso van doordrongen dat het leven lijden is. Klopt dat? En wat heeft de Boeddha te zeggen op het gigantische leed dat de tsunami veroorzaakte?


Het aanvaarden van de werkelijkheid is voor de westerling allerminst een tweede natuur. Alles veranderen, dat wil hij, tot het is zoals hij het hebben wil. Zijn activisme leidde tot kolonialisme. Het idee dat je ook het leven van anderen moet verbeteren leidde tot zending en ontwikkelingshulp. En nu draagt zijn geloof in een maakbare wereld bij tot een inzameling van 112 miljoen euro.

De oosterling daarentegen accepteert de werkelijkheid zoals ze is, luidt het cliché. De oosterse berusting is misschien wel een reden dat veel Zuid-Aziatische landen maar niet welvarender worden. Het Indiase hindoeïsme kent het kastensysteem zodat die tien procent rijken maar niet gedwongen worden om hun rijkdom te delen.

In het boeddhisme is het accepteren van de vergankelijkheid een van de belangrijkste voorwaarden om tot bestemming te komen. ,,Vroeg of laat gaan wij allemaal dood'', zei een Thaise lama deze week over de ramp.

Omdat de wetten van de karma werkzaam zijn, gebeurt er niets wat niet op je pad móést komen. Maar op de televisie zien we boeddhistische leken in grote wanhoop, angst en verdriet. Wat heeft de Boeddha te zeggen op het gigantische leed dat de tsunami veroorzaakte?

De problemen waarop prins Sid dharta (de latere Boeddha, zesde of vijfde eeuw voor Christus) reageerde waren geen maatschappelijke wantoestanden, maar existentiële vragen. Siddharta bedacht niet achter zijn bureau dat het 'leven lijden is'. Dat had hij ook niet gekund, want Siddharta leefde volgens de legenden een gedachteloze, verwende jeugd in het paleis van zijn ouders. Hij woonde daar al jaren in luxe met vrouw en kind.

Maar op een dag, zo gaat het verhaal, verliet hij het paleis. Daarbuiten zag hij een bedelaar, een zieke en een dode. Siddharta's wagenmenner legde hem uit wat dat waren. Diep geraakt door het lijden van de mensen, geconfronteerd met de eigen sterfelijkheid, begon de prins een religieuze weg.

Lijden, leerde hij uit zijn ontmoetingen, is de condition humaine. Het valt niet uit te bannen. Iedereen wordt oud, wordt ziek, gaat dood. Het verweer tegen het lijden moet dus diep en radicaal zijn. Méér dan een verandering van omstandigheden.

Siddharta zocht het niet, zoals de Europese Verlichtingsfilosofen, in kritisch nadenken. Of, zoals veel christenen doen, in praktische hulp aan de naasten.

Siddharta's 'oplossing' liep via de ontmoeting met een asceet. De prins vermoedde dat de asceet 'iets heeft' dat hij niet kende. Hij dacht dat het afzien van de asceet zou helpen.

Twintig jaar later bracht dat pad hem 'Verlichting'. Siddharta heette vanaf dat moment de Boeddha. Dit woord betekent eigenlijk niet de Verlichte, maar de Ontwaakte. De Boeddha was ontwaakt. Niet langer sliep hij in de onwetendheid van een bestaan vol 'genieten' en lijden, in gehechtheid aan zichzelf.

In de puinhopen van de tsunami zijn de eerste van de vier waarheden die de Boeddha na dit Ontwaken predikte goed te verdedigen: het leven is lijden. Ook de tweede Waarheid van Boeddha lijkt er een als een koe: lijden komt door hechten. De huilende moeders, de vaders in paniek: zij lijden vanwege het verlies van geliefden aan wie ze gehecht zijn.

Maar de Boeddha leert nog een derde waarheid: er is een weg uit het lijden. Niet een sonarsysteem om aardbevingen te voorspellen, maar het achtvoudig pad van juist handelen, juist inzicht, juist spreken, enzovoort.

Klopt het wel dat lijden voortkomt uit gehechtheid? Of komt het lijden in dit geval gewoon door op elkaar botsende platen onder de zee? De nadruk in het boeddhisme ligt traditioneel op de eigen verantwoordelijkheid van de mens aan zijn lijden. De fundamentele vraag is niet: hoe kunnen mensen zich tegen de natuur wapenen? Maar: hoe kunnen we voorkomen dat we aan het natuurlijke lijden nog meer mentaal lijden toevoegen? Daarin spelen mededogen en onthechting een rol in.

In het licht van de westerse opvatting dat het leven eenmalig is, is zo'n ramp compleet zinloos. De erfenis van de christelijke cultuur is een neiging naar actie. De handen jeuken om 'er iets aan te doen'. Aan de boeddhistische deugd van dhana - geven - geen gebrek.

Natuurlijk hebben veel boeddhistische monniken allang een sociale functie op zich genomen. De secularisatie, die ook bij de verre zuiderburen optreedt, heeft hen net als priesters hier tot de ambtenaren gemaakt die voor de rites de passage zorgen. De boeddhistische monniken zorgen voor de lijkenverbranding, met alle bijbehorende rituelen. Zij maken overuren.

Er zijn ook nieuwe boeddhistische bewegingen ('sociaal boeddhisme') die zich het fysieke lijden van mensen aantrekken, en die het mededogen organiseren. Voor een deel komen zij voort uit de dialoog met andere culturen. Voor een deel liggen zij in het verlengde van de leer van de Boeddha: het lijden was een reden het paleis voorgoed te verlaten, en actie te ondernemen.

Waar het doel van de Europese Verlichting luidt 'denk zelf!', betekent boeddhistisch ontwaken inzien dat dit zelf niet het centrum van alles is. Het lijdende zelf wordt aangemoedigd tot een accepteren van de vergankelijke aard van dat bestaan van het zelf. Bezit, liefde, vriendschap en vrede vergaan, gezondheid is tijdelijk, leven houdt een keer op. Acceptatie van de vergankelijkheid, gaat dieper dan een rationeel proces. Het kan alleen totstandkomen door een andere manier van leven. Van zelfgehechtheid kom je alleen los door niet langer dagelijks te grijpen naar jeugd, gezondheid en bezit. Acceptatie vindt plaats door de relatie te zien tussen bezit en verlies, gezondheid en ziekte, leven en dood. Niet makkelijk, in de schaduw van de tsunami.


Trouw, 08-01-2005

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB