We zijn nu eenmaal tot religie gedoemd


L. Ferry & M. Gauchet: Religie na de religie. Klement Kampen. ISBN 9077070788; 104 blz. 14,95 euro

Hans Achterhuis


Met de traditionele, kerkelijke godsdienstigheid is het gedaan. Religieus zullen we echter blijven. Maar hoe? En waarom? Ragfijn en haarscherp argumenteren Luc Ferry en Marcel Gauchet over religiositeit.


Filosofie gedijt bij schrijven. Aristoteles met stift en schrijfplankje is zo'n beetje het oerbeeld van de filosoof. Natuurlijk, een ander oerbeeld is dat van wandelende en discussiërende wijsgeren, en dat van de met zijn leerlingen en medeburgers drinkende en pratende Socrates. Maar ook Socrates' gesprekken moesten wel door de schrijvende Plato worden weergegeven. Het schrift drukte het levende woord weg door het te stileren. Filosofie ging grotendeels bestaan uit teksten die in stilte en rust geproduceerd en geconsumeerd dienden te worden.

In de vorige eeuw is hier verandering in gekomen. De moderne media maakten het mogelijk het levende woord te betrappen en direct weer te geven. Er werden discussies tussen filosofen vastgelegd, interviews gegeven, lezingen gehouden voor radio en tv.

Deze gesproken filosofie levert vaak minder gepolijste en afgewogen, maar wel spannender en levendiger teksten op. Teksten, want in veel gevallen wordt een interessante discussie of een geslaagde lezing toch weer in boekvorm uitgegeven. Net zomin als de wetenschap kan de wijsbegeerte het uiteindelijk zonder het schrift stellen.

Uitgeverij Klement heeft de beschikbaarheid van veel van dit soort, oorspronkelijk gesproken, teksten aangegrepen om onder redactie van de Gentse filosoof Jacques de Visscher een interessante reeks op te zetten: 'Filosofie in dialoog'. Tot nu toe verschenen hierin klassieke teksten als een beroemd interview met Heidegger, de gesprekken die de zieke en oude Sartre hield met zijn secretaris Benny Lévy, en actuele interviews met onder andere Habermas en Derrida over filosofie in een tijd van terreur.

Een verrassende recente uitgave is een tweegesprek tussen twee vooraanstaande Franse denkers, Luc Ferry en Marcel Gauchet, over de toekomst van het religieuze onder de titel 'Religie na de religie'.

De filosoof Luc Ferry is in ons land al met een aantal publicaties geïntroduceerd. De bekendste daarvan is 'De mens-god'. In dit boek probeert Ferry de kern van de overgeleverde christelijke religie via een humanistische uitleg te bewaren. Hij verzet zich sterk tegen een zogenaamde materialistische duiding van de godsdienst, die je bij denkers en wetenschappers als Marx, Darwin, Nietzsche en Freud vindt. Die verklaren de religie weg als één grote illusie, die langzaam vanzelf zal verdwijnen als de mensheid door heeft om welke redenen ze er ooit haar toevlucht toe nam. Neen, zegt Ferry, er is iets in de mens wat zichzelf wil overstijgen ('transcenderen' is de wijsgerige vakterm) naar een erkenning van het absolute. In het verleden kreeg deze 'antropologische constante', dit eeuwige menselijke gegeven, zijn vorm in de religie. Wij moeten ernaar streven om hier als moderne mensen eigentijdse vormen aan te geven.

In 'De mens-god' maakt Ferry een begin met de uitwerking van dit laatste. De strijd voor de mensenrechten en het offer van het menselijk leven ter wille van waarden die het naakte leven overstijgen, zijn twee voorbeelden die laten zien hoe de traditionele religie eigentijds kan worden voortgezet.

De historicus Marcel Gauchet is, anders dan Ferry, in ons land nauwelijks bekend. Van zijn belangrijkste boek 'Le désenchantement du monde' ('De onttovering van de wereld') uit 1985 verschijnt binnenkort eindelijk een vertaling.

Net als Ferry gaat Gauchet ervan uit dat het tijdperk van de traditionele religie is afgesloten, in elk geval in het Westen. Ook hij is van mening dat hiermee de menselijke hang naar het absolute, dat hij als een aards absolute omschrijft, niet verdwenen is. In de traditionele vormen van religie zal deze drang tot transcendentie zich echter steeds moeilijker kunnen uiten. Dat komt omdat deze een onderworpenheid en afhankelijkheid veronderstellen die botsen met de autonomie van de hedendaagse mens.

Gauchet interesseert zich als historicus vooral voor de rol die de religie altijd heeft gespeeld in het structureren van menselijke samenlevingen. Traditioneel kende elke samenleving altijd een Tegenover, een overstijgende Andersheid, waarin ze haar rechtvaardiging vond. In de Europese staten was dit de christelijke God. De soeverein, 'de vorst', representeerde deze God, de samenleving dankte er haar structuur aan. Dat is, zo stelt Gauchet, totaal verdwenen. Sinds de Franse revolutie leven we in maatschappijen die georganiseerd zijn vanuit het idee van het zelfbestuur. In deze zin, zegt Gauchet, is de religie definitief afgeschaft.

Het zal duidelijk zijn dat Ferry en Gauchet vanuit een heel verschillende invalshoek over het verdwijnen én het behoud van de religie spreken.

De historicus die vooral de politieke en structurele betekenis van de religie analyseert, staat tegenover de filosoof die nieuwe vormen voor de oude godsdienst wil zoeken. Vullen ze elkaar aan, zijn ze met elkaar in strijd? Het spannende is dat dit voor beide denkers in het begin van hun samenspraak duidelijk een open vraag is.

Zoekend en tastend gaan zij op weg, waarbij Ferry zijn gesprekspartner verleidt om persoonlijk verder te filosoferen dan de posities waartoe hij zich in zijn wetenschappelijke historische studies beperkt.

'Religie na de religie' levert zo een schitterend voorbeeld van een open discussie tussen twee grote denkers. Beiden dwingen elkaar hun wederzijdse positie zo scherp mogelijk te omschrijven.

Naar twee kanten opent dit verhelderende uitzichten. Dat zij het uiteindelijk niet eens worden is voor de lezer alleen maar stimulerend. Hij maakt niet alleen de denkstappen van Ferry en Gauchet mee, hij zal zelf minstens één stap verder moeten maken.


Trouw, 08-04-2006

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB