Shell en Total laten zien: kapitalisme is de vijand van de markt


Mijn collega’s zien doorgaans maar één probleem van markten: dat ze niet altijd doen wat ze moeten doen. Een belangrijke vorm van zulk marktfalen is klimaatverandering door het negatieve externe effect van markten op CO₂-uitstoot. Maar in het kapitalisme is het juist de bedoeling van bedrijven om zoveel mogelijk kosten te externaliseren – anders lopen de aandeelhouders weg. De oplossing volgens de standaard leerboeken is dat de kosten van deze uitstoot doorberekend moeten worden. Dat kan via een belasting of een verplichting voor industrie om uitstootrechten te kopen, of door mee te betalen aan projecten om uitstoot te beperken.

Maar dan komt de economische werkelijkheid om de hoek kijken. Want wat als bedrijven nu weigeren daaraan mee te betalen? Wat als ze een sterke lobby bij regeringspartijen hebben om zich aan de economische leerboeklogica te onttrekken? Ik heb economen horen zeggen dat dat een politiek probleem is. Want wij economen weten de oplossing wel.


Arrogante economen

Het is niet gek dat mijn beroepsgroep soms arrogant gevonden wordt. Sommige van mijn collega’s doen meer aan wishful thinking dan zich bezig te houden met de economische realiteit. Die realiteit diende zich afgelopen week weer eens aan toen het ging over het dure project om bij raffinaderijen CO₂ af te vangen en ondergronds op te slaan. Shell en Total zouden daaraan meebetalen. Samen met de overheid en twee staatsenergiebedrijven (EBN en Gasunie). Maar vorige week trokken de twee beursgenoteerde oliebedrijven zich terug, want het zou hun rendement verlagen en daar zouden de aandeelhouders niet blij mee zijn. Ze hebben nu eenmaal hoge rendementen beloofd, kwartaal op kwartaal. Nee, van het kapitalisme hoeven we geen oplossing van marktfalen en groene innovatie te verwachten.

Mijn probleem is niet eens zozeer dat de minister voor Klimaat en Groene Groei deze weigering heeft geaccepteerd. Hoewel nu de belastingbetaler moet opdraaien voor die ondergrondse CO₂-opslag terwijl de oliebedrijven die aan de leiband van externe aandeelhouders lopen, de uitstoot veroorzaken. Wat ik echt onverteerbaar vind is dat bijna al mijn collega-economen dit accepteren omdat ze de economische realiteit reduceren tot een politiek probleem. Terwijl je zulk gedrag van de industrie van mijlenver ziet aankomen en het ook niet de eerste keer is dat de industrie weigert te betalen voor externe effecten.


Alternatieven voor kapitalisme

Nee, waar ik vooral verontwaardigd over ben is dat de inzichten van economische buitenbeentjes van de vorige eeuw compleet worden genegeerd. Zoals van Karl Polanyi, die het belang van samenwerking heeft belicht, of van Elinor Ostrom, die heeft laten zien hoe collectieven gericht zijn op het voorkomen van externe effecten omdat ze er voor de lange termijn zijn, voor de gemeenschap. Er zijn dus wel degelijk alternatieven voor kapitalistische bedrijven met hun macht van externe aandeelhouders.

Stel nu eens dat Shell en Total werknemerscoöperaties waren geweest? Dat er helemaal geen aandeelhouders waren die maximaal rendement eisen, maar betrokken werknemers die ook hun kleinkinderen een gezonde toekomst wensen? Of dat het rentmeesterbedrijven waren zodat het bedrijf en de winsten er zijn voor de maatschappij in plaats van andersom? Of, zoals in Noorwegen, staatsbedrijven waardoor de belastingbetaler niet op hoeft te draaien voor groene investeringen?

Het kapitalisme is de vijand van de markt geworden.


Trouw, 28-04-2025 (Irene van Staveren)