Astrofysicus Sumit Paul-Choudhury: “Zelfs met Trump en de klimaatverandering hebben we alle reden tot optimisme”

Sumit Paul-Choudhury, The bright side, een optimistische geschiedenis van de mensheid, Alfabet,2025.


Astrofysicus Sumit Paul-Choudhury bekeerde zich per ongeluk tot het optimisme. “Ik werd een optimist op de avond dat mijn vrouw overleed”, schrijft hij in The bright side. In dat boek breekt hij een lans voor optimisme, zelfs als de wereld daar weinig aanleiding toe lijkt te geven.


Het is typisch voor optimisten: soms zijn ze al eens té optimistisch. Toen astrofysicus, wiskundige en wetenschapsjournalist Sumit Paul-Choudhury (53) besloot om een boek te schrijven over optimisme, dacht hij dat klusje snel te klaren. “Ik dacht: ik zoek op wat de wetenschap over optimisme te vertellen heeft en klaar is Kees. Maar zo is het niet gelopen”, vertelt de Brit in Amsterdam, waar hij deze week zijn boek voorstelde.

De vraag ‘Is optimisme de beste levenshouding?’ bleek een rabbit hole, met telkens nieuwe interessante invalshoeken. Maar kijk, drie jaar nadat hij aan het project begonnen was, ligt The bright side in de rekken. Dat boek duikt niet alleen in de psychologische, biologische en wiskundige mechanismen achter optimisme, het is ook het relaas van zijn persoonlijke zoektocht. Paul-Choudhury, voormalig hoofdredacteur van het populairwetenschappelijke tijdschrift New Scientist, werd per ongeluk een optimist – en dat ongeluk mogen we letterlijk nemen. “Ik werd een optimist op de avond dat mijn vrouw overleed”, luidt de openingszin van zijn boek. Na een miskraam werd eierstokkanker vastgesteld bij zijn toenmalige vrouw Kathryn. Nog geen jaar later, in 2005, stierf ze.

Dat begrijp ik niet. Hoe kun je een optimist worden als iemand sterft?

“Tot mijn vrouw haar diagnose kreeg, leek alles goed te gaan en dacht ik er niet over na. Maar na haar dood stelde ik me de vraag: is de wereld een aardige of een wrede plek? Min of meer grappend besloot ik dat ik een optimist zou worden. Het was een pose. Ik wist: dit is een barslechte tijd voor mij. Maar ik moest geloven dat er betere tijden in het verschiet lagen. Mijn toenmalige vrouw had me op het hart gedrukt om daar vastberaden in te zijn.”

Het was een overlevingsstrategie.

“Ik heb wetenschappen gestudeerd en werkte als journalist. Twee disciplines waar je nuchter, kritisch en evidencebased moet zijn. Dat was niet te verenigen met mijn beeld over optimisme: een frivole benadering van het leven waarin je denkt dat alles goed komt. Na ongeveer een jaar wijzigde mijn standpunt van ‘Dit is een onnozele aanpak om me af te leiden’ naar ‘Dit is een betekenisvolle manier om over de wereld te denken’.”

Waarom valt optimisme te verkiezen? Geeft realisme je niet de grootste kans op succes, omdat je de wereld dan waarheidsgetrouw inschat?

“Bij de meeste beslissingen – en al zeker bij de belangrijkste in het leven – hebben we lang niet alle informatie om een weloverwogen beslissing te maken. Realisme impliceert voor mij dat je weet wat er gaat gebeuren. Dat kan maar twee dingen betekenen. Ofwel is je mate van zekerheid niet gerechtvaardigd. Ofwel ga je verder op de begane wegen en negeer je alle andere mogelijkheden. Dat is niet de best mogelijke manier om je leven te leiden.”

“Optimisme is de kracht om op zoek te gaan naar onverwachte oplossingen voor onze problemen. Misschien bestaan die, misschien niet. Maar als je niet op zoek gaat, sluit je die bij voorbaat uit. Pessimisten geven het al op voorhand op.”

Kun je leren om optimistisch te zijn?

“Ik probeerde de ‘best mogelijke zelf’-oefening uit. Door jezelf voor te stellen in de toekomst maak je de vage set aan mogelijkheden concreet. Het maakt je minder onzeker en angstig. Het zet je aan het denken over hoe je je leven in de richting van die toekomstbeelden kunt laten opschuiven. Mijn vermoeden is dat het je echt optimistischer maakt.”

Is dat wetenschappelijk bewezen?

“De wetenschappelijke evidentie toont dat het effect bescheiden en tijdelijk is. Ik denk dat het ook niet wenselijk is om je optimismeniveau louter artificieel op te blazen. Als je niet oprecht optimistisch bent en je problemen gewoon negeert, zal je anderen en jezelf ontgoochelen.”

In deze wereld hebben we toch alle reden om pessimistisch te zijn? Kijk naar de klimaatverandering. De mensheid lijkt al slaapwandelend zijn eigen ondergang tegemoet te gaan.

“Klimaatverandering ís een groot probleem, en het zal veel menselijk lijden veroorzaken. Ik sta niet achter een optimistische lezing die stelt dat het allemaal geen probleem is. Maar toch zijn er redenen om optimistisch te zijn over de klimaatverandering. Een eerste reden is dat het een simpel probleem is. We weten wat het probleem is: broeikasgassen. En dus weten we ook wat we eraan moeten doen. Als optimist denk ik: er zijn veel slimme mensen die oplossingen bedenken. Voor onze energievoorziening zijn die er al. Ik zie geen reden dat het ons niet zal lukken. Ik geloof niet dat de klimaatverandering een existentieel risico wordt voor de mensheid.”

“Ik ga ook niet mee in de redenering dat dit een nooit geziene uitdaging is voor de mensheid. Laten we terugkeren naar 1350, de tijd van de pest. Die doodde een kwart tot de helft van de bevolking. De hele maatschappij en economie werden overhoopgehaald. Mensen hadden geen besef van de ziektekiemen en hadden dus geen enkel idee wat ze eraan konden doen. En dan moet je je voorstellen dat het honderden *jaren bleef doorgaan.”

Stel dat u in de middeleeuwen leefde. Zou u ook een optimist geweest zijn als de Zwarte Dood voor de stadspoorten stond?

“Nee, omdat het begrip optimisme toen nog niet bestond. Er waren zeker optimisten. Zoals mensen die dachten: ik hang deze kruiden aan mijn deur en dan zal de pest aan mijn deur voorbijgaan. Maar maatschappelijk gezien bestond dat idee niet. Mensen leefden in een wereld waar alles het resultaat was van een goddelijk plan. Het is ook pas de laatste 150 jaar – sinds de industriële revolutie – dat mensen verwachten dat de wereld waarin ze sterven niet dezelfde is waarin ze geboren worden. Daarvóór werd de ene koning misschien wel voor de andere ingeruild, maar voor het overige bleven de leefomstandigheden grosso modo dezelfde.”

Wie heeft het optimisme dan uitgevonden?

“De Oude Grieken kenden dat idee al, maar voor mij is de echte grondlegger de wiskundige Gottfried Leibniz. Een van de grote theologische vraagstukken in het begin van de achttiende eeuw was waarom er kwaad in de wereld is, terwijl de christelijke God alwetend en liefdevol is. Leibniz kwam met een wiskundig antwoord op dat theologische probleem. In die tijd werden universele wetten ontdekt, zoals de zwaartekracht. Zelfs als God een wereld zonder lijden had willen bedenken, dan had dat niet gekund. Er zijn immers logische wetten die ook voor God gelden. Hij kon geen wereld maken waarin 2 + 2 gelijk is aan 5. Maar wat God wel kon doen, is van alle mogelijke werelden de beste kiezen. Dat globaal optimum betekent niet noodzakelijk dat het voor elke persoon of situatie ideaal is. Maar in het optimisme van Leibniz leven we dus wel in de best mogelijke wereld. Dat argument is, zowel theologisch als wiskundig, niet helemaal bevredigend. Maar het idee dat er verschillende werelden mogelijk zijn, was heel origineel toen.”

Welke lessen trekken wij daaruit?

“Eén: dat perfectie niet mogelijk is. Als we een oplossing bedenken voor een probleem, kan ons dat zuur opbreken in de toekomst. Denk aan het gebruik van fossiele brandstoffen sinds de Industriële Revolutie. En twee: het idee van veel mogelijke *werelden is hoe moderne mensen over de toekomst denken. We zijn als mensen uitermate goed in het ons voorstellen van verschillende toekomsten. Die zijn niet perfect, maar we kunnen wel sturen naar de best mogelijke, het optimum. Dat is optimisme. De voorbije decennia lijken we ons geloof verloren te hebben dat er veel mogelijkheden in het verschiet liggen.”

Is dat niet omdat er een grote kloof gaapt tussen hetgeen we weten dat we moeten doen, en hetgeen we doen? Denk aan de klimaatverandering: wij kunnen wel ingrijpen, maar als de rest van het wereld dat ook niet doet, heeft het weinig zin.

“De Oostenrijks-Britse filosoof Karl Popper zei dat optimisme een morele plicht is. Daarmee bedoelde hij dat we collectief optimistisch moeten zijn. Ik kan optimistisch geloven dat mijn acties het verschil maken: ik ben naar hier gekomen met de trein, en niet met het vliegtuig. Maar ik weet dat mijn individuele acties het probleem niet kunnen oplossen. We moeten optimistisch zijn over het optimisme van anderen. We moeten geloven dat we collectief in de juiste richting bewegen. En daar is, wat het klimaat betreft, ook wel evidentie voor. Eerst wisten mensen het niet of trokken ze zich er niets van aan. Nu erkennen ze het probleem, en een meerderheid wil ook dat er iets aan gedaan wordt. Dat vertaalt zich nog niet in coherente politieke actie, maar individuele steden, bedrijven, industrieën en onderzoeksgroepen werken er wel aan. Is dat de best mogelijke wereld? Nee, daarvoor hadden we decennia geleden al in actie moeten schieten. Maar ik ben wel optimistisch dat we het tij nog kunnen keren.”

Met Donald Trump zwaait in de VS een über-optimist de plak. Er breken gouden tijden aan, beweert hij.

“Het is interessant dat je Trump als een optimist beschouwt, want in de VS wordt dat door sommigen betwist. Dat is omdat ze zich om de tuin laten leiden door het beeld dat hij schetst van de wereld waarin alles anarchie, chaos en criminaliteit is. Maar ik denk echt dat hij een optimist is. Het was moeilijk om in 2015 iets meer onrealistisch te bedenken dan dat hij president zou worden. Hij was even verbaasd als de rest van de wereld toen hij het werd.”

In de coronacrisis zagen we de keerzijde van zijn ongebreidelde optimisme. Hij dacht dat het virus op een dag wel zou verdwijnen en dat harde maatregelen overbodig waren. De Britse premier Boris Johnson was in hetzelfde bedje ziek.

“Dat heeft zeker veel levens gekost. Dat is waar. Maar wat de vaccins betreft, draaide hun optimisme wel goed uit. Zowel Trump als Johnson geloofden – tegen de wetenschap van dat moment in – dat een vaccin ontwikkelen géén jaren zou kosten. Ze versnelden allebei met succes de ontwikkeling van de covidvaccins.”

Trump is toch de exponent van een doorgeschoten optimisme? Zijn ideeën en verwachtingen zijn vaak losgezongen van de realiteit.

“Dat is precies waar ik de grens trek tussen goed en slecht optimisme: op het punt waarop je de realiteit ontkent. Sciencefictionschrijver Philip K. Dick zei dat de werkelijkheid datgene is dat je negeert, maar dat toch niet verdwijnt. Je kunt niet zomaar even covid ontkennen. Of de klimaatverandering. Maar we hebben nog altijd veel vrijheid om te denken hoe het verder kan gaan of wat we eraan kunnen doen. Die vrijheid moeten we exploreren.”

Veel mensen in Europa zijn pessimistisch over de komende vier jaar, nu Trump opnieuw president is. Wat zegt u tegen hen?

“Je kunt hier protesteren tegen hem, maar denk je dat hij het zich zal aantrekken? Wil je echt je tijd spenderen aan het beheersen van de Amerikaanse politiek, terwijl je dat niet kunt? Of gebruik je je energie om na te denken wat we in Europa kunnen doen, en hoe we het beter kunnen maken voor de Europeanen? Bijvoorbeeld door een constructief antwoord te bedenken op de vraag: hoe kunnen we de Navo versterken als we niet langer op de Amerikanen kunnen bouwen?”

In veel landen zakt het geboortecijfer. Een mogelijke reden is dat mensen pessimistischer worden over de toekomst, en in die wereld geen kinderen willen grootbrengen.

“Dat is zeker een factor, en ik begrijp waarom ze zich zo voelen. Maar dat is óók van alle tijden. Toen ik opgroeide werd gevreesd voor een nucleaire oorlog. Kinderen op de wereld zetten is de meest optimistische daad die iemand kan stellen. Je brengt een nieuwe mens op de wereld. Een wereld waarvan je geen idee hebt hoe het zal uitdraaien, en zelfs een wereld waarvan je een deel niet meer zal kennen omdat je er dan zelf al niet meer bent.”

U heeft zelf kinderen. Dat toont dus dat u erg optimistisch bent.

“Dat ben ik ook. Maar zoals elke ouder ben ik ook bezorgd. Ik heb dit boek geschreven omdat ik geloof dat optimisme de drijvende kracht is die dingen beter maakt. Ik zou willen dat meer mensen optimistisch zijn, en proberen om de toekomst beter te maken. Dat is de toekomst waarin mijn kinderen, maar ook die van anderen, opgroeien.”


DS, 08-02-2025 (Dries De Smet)