Tom Hannes kijkt naar ‘Peter Pan’ en beseft: Trump is Peter Pan, Musk zijn elfje


Tom Hannes keek opnieuw naar Disneys Peter Pan en kreeg een onbehaaglijk gevoel. Want in de echte wereld is Peter Pan Donald Trump geworden, en het elfje Tinkelbel Elon Musk. Hoe komt het dat we Peter Pan zo lang zo leuk hebben gevonden? En wat zegt dat over ons?


Rond de jaarwisseling zag ik de Disneyfilm Peter Pan (1953) nog eens. Dat leek me leuk voor de kinderen. Peter Pan is immers een charismatische jongen die kan vliegen en lak heeft aan conventies. Hij staat niet alleen op een goed blaadje bij de brave Wendy en het elfje Tinkelbel. Ook de indianenprinses Tijgerlelie en de zeemeerminnen zien hem wel zitten. Peter Pan leidt het olijke jongensgroepje de Slimme Jongens (The Lost Boys in de Engelse versie). En hij is de enige die op kan tegen de piratenkapitein Haak. Ach, hoe leuk was het om als jongetje weg te dromen bij die fantasieën.

Toch voelde het verrassend onaangenaam om de film te herontdekken. Onrustwekkend zelfs. Het duurde even voor ik begreep waar mijn onrust vandaan kwam. Zeker, de film was weinig respectvol tegenover Native Americans en vrouwen. Het script zou vandaag niet eens de tekentafel halen, maar dat was niet wat mijn onderbuik zo weeïg maakte. Er speelde iets anders, iets minder opvallends. Tot een innerlijke stem het me toefluisterde: “Wat lijkt die Peter Pan op Donald Trump! En Tinkelbel is net Elon Musk!” Ik zat niet langer naar een kinderfilm te kijken, maar naar een dystopische prent.

Want kijk hoe vrolijk ook Trump zijn voeten veegt aan de geplogenheden van de volwassen wereld. Zijn heldhaftigheid bestaat erin dat hij wegkomt met alles wat niemand anders mag. Hij heeft talloze wetten overtreden, zonder noemenswaardige juridische gevolgen. Geen enkele factcheck kan op tegen zijn sterrenstofwolk van fake news. Hij stuurt een leger Lost Boys op het Capitool af als hij zijn zin niet krijgt, en krijgt die aanval verkocht als een Bastille-moment. Ook bij de meisjes mag president Pan meer dan een ander. He can grab them by the pussy en hij kan campagnegeld gebruiken om een pornoster om te kopen. En toch zullen conservatieve Women for Trump hem door dik en dun verdedigen als de politieke messias.

Tijdens de campagne zagen we zelfs een Tinkelbel aan Trumps zijde vliegen: Elon Musk stond rond te springen en een rare X te vormen in de lucht. Een beetje potsierlijk, maar wie maakt hem wat? Musk is tof. Hij is een magische figuur. Straks vliegen we met hem naar Mars. Hij is rijk genoeg om zich met alles te moeien, om te kopen wat hij wil, en om te vernietigen wat hij niet wil. Wie dat voor elkaar krijgt, heeft het vast bij het rechte eind!

Is het zinnig wat deze heren vertellen? Nee. Is het fatsoenlijk wat ze doen? Nee. Zal de wereld een betere plek worden onder hun bewind? Erg twijfelachtig. Eind 2024 riep The Economist ‘kakistocratie’ uit tot woord van het jaar. Waar ‘aristocratie’ betekent dat ‘de besten’ (aristo) aan het bewind zijn, staat ‘kakistocratie’ voor een bewind der slechtsten. Daarin zijn we nu beland. Of dat zegt althans The Economist. Peter Pan en Tinkelbel hoeven niet plausibel te zijn. Lekker stout zijn is genoeg. Zo heerlijk kinderlijk. Zo magisch. Een frisse wind!


Peterpanisme

Heeft Donald Trump de mosterd gehaald bij Peter Pan? Geen idee. Hij was zeven toen de film uitkwam, dus wie weet. Maar dat maakt niet uit. Want Peter Pan is een moderne mythe. Een mythe met een grote invloed op onze hedendaagse westerse cultuur. Peter Pan werd in de vroege 20ste eeuw bedacht door de Schotse schrijver J.M. Barrie. Uit de titel van zijn kindertoneelstuk Peter Pan, the boy who would not grow up (1904) wordt meteen duidelijk waar het verhaal rond draait: een held die de volwassen wereld zo lang mogelijk vermijdt en de kindertijd bewierookt als de laatste periode waarin je vrij, oprecht en authentiek kunt zijn.

Disney deed zijn uiterste best om van Peter Pan en Tinkelbel aantrekkelijke figuren te maken. Maar in Barries toneelstuk en in zijn boek Peter and Wendy (1911) toont Peter zich als een regelrecht monster. Hij vermoordt zonder dralen zijn eigen Lost Boys zodra ze wat ouder worden. In Peters land mag niemand in de buurt van de volwassenheid komen. Zelfs in de rozige Disneyversie is Peter levensgevaarlijk. Als Kapitein Haak Tijgerlelie gijzelt, verslaat Peter hem in een schermduel. Maar meteen nadien is hij zo vol van zichzelf dat het hem niet eens opvalt dat Tijgerlelie aan het verdrinken is. Natuurlijk loopt het net op tijd goed af – het is Disney – maar we hebben wel een glimp gezien van Peters narcistische trekken. Alles (‘pan’ in het Grieks) draait rond Peter. In zijn eindeloze zoektocht naar aandacht en bewieroking hoeft hij nooit de prijs te betalen voor de brokken die hij maakt. Daar dienen de anderen voor: vijanden indien mogelijk, vrienden indien nodig. De jongen die niet opgroeit, is een jongen die almaar meer applaus nodig heeft om te kunnen bestaan. En daarvoor heeft hij alles en iedereen veil.

Toch is de paneske weigering om volwassen te worden razend populair in onze cultuur. Conservatieven gaven daarvoor lange tijd de links-permissieve jaren 60 de schuld. Maar de laatste decennia plukt vooral het rechts-conservatieve kamp er de vruchten van. Ons moderne peterpanisme gaat op zijn minst terug op het 18de-eeuwse romantische beeld van de zuivere ziel van het kind, dat beschermd moet worden tegen de nefaste effecten van de beschaving en de verengende invloed van het wetenschappelijke denken. Die idee is nog altijd springlevend in esoterische pedagogische denkbeelden, en echoot volop in schoolpoortgesprekken. De manier waarop Disney de vader van Wendy opvoert als een randdebiel en de moeder als een vloermat die de spanningen verzacht, heeft decennialang aardig op ons ingehakt. Het werd niet alleen het standaardbeeld van de volwassenen in kinderfilms. Het heeft er ook toe geleid dat het bon ton is om van de daken roepen dat je niet volwassen wilt worden. Als teken van waardig verzet. Van wijsheid. Van natuurlijkheid.


Hitler

De tegenreacties bleven niet uit. In 1983 schreef de Amerikaanse dokter Dan Kiley The Peter Pan syndrome: Men who have never grown up (1983). Zijn conclusies gingen wat kort door de bocht. Spanningen tussen echtgenoten herleidde hij steevast tot het ene euvel: mannen willen niet opgroeien. In 1962 had de Britse schrijver Aldous Huxley in zijn boek Eilandook al geopperd dat niemand minder dan Adolf Hitler een peterpanfiguur was. En dat, als Hitler wat gezonder was opgegroeid, het allemaal niet zo’n vaart had gelopen. Vanuit de psychologische wereld kwam op beide heren behoorlijk wat kritiek. Het is inderdaad niet plausibel om grote geschiedkundige gebeurtenissen te herleiden tot een psychische stoornis van een enkeling.

Wat minder kort door de bocht ging de Amerikaanse filosofe Susan Neiman. Haar boek Why grow up? Subversive thoughts for an infantile age kwam uit in 2015, dus nog net voor het Trumptijdperk. Ze maakt zich ongerust over de populariteit van Peter Pan bij haar vrienden. Alsof volwassen worden het ergste is dat een mens kan overkomen. Alsof alle authenticiteit in de kindertijd ligt en de volwassenheid gelijkstaat met fake in de pas lopen, en alle dromen verkwanselen.

De Australische zanger Nick Cave liet zich onlangs ontvallen dat hij vroeger dacht dat ouder worden synoniem was met verraad aan je jeugdidealen. Nu, als zestiger, denkt hij eerder dat zijn jeugdige geweld verraad heeft gepleegd aan degene die hij had kunnen worden. Dat moet je durven zeggen als een groot deel van je publiek je blijft bekijken als de scheldende postpunker die je ooit was.

Vandaag is de scheldende postpunk-Peter Pan voornamelijk rechts conservatief. En hij zit aan de knoppen van de macht. Hij scheldt volop op de volwassen wereld: ‘het systeem’, ‘de mainstream’, ‘de elite’, terwijl hij daar ondertussen allang zelf de dienst uitmaakt.


Silicon Valley

In de jaren 1980 hoonde de psychologische wereld het peterpansyndroom weg. Tegelijkertijd brak Peter Pan door in de economische wereld. Eerst in de losgeslagen ‘greed is good’-ideologie van Wall Street. En nadien pas echt radicaal in de Silicon Valleycultuur van de jaren 90. De nieuwe elite van piepjonge tech-ondernemers kon zich niet genoeg onderscheiden van de oude, volwassen captains of industry. Ze liepen rond op sneakers en in hoody’s. Hun bedrijven – Amazon, Apple, Facebook, Microsoft en dergelijke – waren geen bedrijven, maar ‘sociale experimenten’. Dus waren de regels ook niet van toepassing op hen. Er ontstond iets wat ‘The Californian ideology’ werd genoemd: een rare mix van hippiesentiment en yuppie-ondernemerschap, adolescent tot op het bot. De ceo’s waren jong, dus hadden ze gelijk. Ze eisten vrijgesteld te worden van regels, maar stuurden wel een leger advocaten af op eenieder van wie vermoed werd dat die hun rechten schond. Met hun disruptieve ideologie – “maak kapot wat er is, dan creëert big tech vanzelf wel iets beters” – waren (en zijn) ze even gevaarlijk en even dodelijk als Barries Peter Pan, zoals blijkt uit het boek The chaos machine (2022) van Max Fisher. Maar met hun verleidelijke deals – “geef ons je aandacht en wij geven je allerlei gratis verslavende apps” – waren (en zijn) ze even verleidelijk als Disneys Peter Pan.

Over Disney gesproken. In een spraakmakende cartoon die voor The Washington Post werd gemaakt, liggen de grote Amerikaanse techbedrijven op de knieën voor een groot standbeeld van Trump. Jeff Bezos, oprichter van Amazon en eigenaar van The Washington Post, censureerde de cartoon voor hij gedrukt kon worden. Het was een zoveelste teken van peterpanisme: ik mag over iedereen heen lopen en mijn voeten vegen aan gebruikelijke en dus saaie regels, maar o wee als iemand met mij durft te spotten. Dan schreeuw ik moord en brand over het onrecht dat mij wordt aangedaan. Nog veel dieper dan Bezos knielt Mickey Mouse, de oudste Disneyheld. Ooit was hij een anarchistische figuur, later werd hij de braafste aller Disneyfiguren. Nu ligt hij plat op zijn buik voor de stoutere en zoveel verleidelijkere peterpanfiguur die de politiek verovert.


Krokodil

Dat leidt tot de vraag: wie is in dit verhaal dan Kapitein Haak? In de Disneyversie staat hij voor de boze volwassen wereld. Haak is bang van de wegtikkende tijd en de dood, gesymboliseerd door een krokodil die een wekker heeft ingeslikt en achter hem aanzit. Haak wil uit jaloezie de eeuwig jonge Peter Pan uit de weg ruimen. Hij slaagt daar zelfs bijna in door Tinkelbel tegen hem op te zetten en een bom in Peter Pans schuilplaats te laten smokkelen. Natuurlijk – het is Disney – lukt dat net niet. Haak is een gewetenloze terrorist die het zelfs op kinderen heeft gemunt. Peter is dat ook, maar dat telt niet. Hij is gewoonweg lekker stout en heerlijk onvolwassen.

Maar nu Peter Pan geïncarneerd is in dictatoriaal-conservatieve politici, verschuift daarmee dan ook niet de rol van Haak? Zou hij vandaag bijvoorbeeld de aanklager van het peterpanisme kunnen zijn? Natuurlijk wordt hij daarbij meteen afgedaan als een rover, een terrorist, een gevaar voor de kinderlijke vrijheid. Facebook zette daarin al onmiddellijk de eerste stappen. Om de vrijheid van meningsuiting te beschermen werden hun factcheckers de laan uit gestuurd. In het nieuw conservatieve Neverneverland leidt zelfs een klein beetje verzet al tot verbanning. Tinkelbel brak met de Britse Lost Boy Nigel Farage, leider van de uiterst rechtse Reform Party. Musk wilde dat een veroordeelde crimineel een prominente plaats kreeg in de Reform Party, maar dat ging zelfs voor Farage te ver. Meteen liet Musk per tweet weten dat Farage volgens hem zijn tijd als partijleider wel heeft gehad. Het is duidelijk: iedereen die niet kinderlijk meedanst met Peter Pan en Tinkelbel, kan uit de weg geruimd worden.

We hebben daarom dringend een grotere en beter georganiseerde piratenvloot nodig. Goed volk dat een (spreekwoordelijke!) bom kan gooien op de mythe van Peter Pan. Die heeft ons al veel te lang in de tang. Piraterij vandaag betekent volwassenheid weer in ere herstellen. Hijs de zwarte vlag!

Tom Hannes is auteur en filosofisch onderzoeker (Technische Universiteit Eindhoven)

DS, 18-01-2025