Deze historicus ziet de contouren van een dictatuur ontstaan


René van Stipriaan, Afscheid van het oude Nederland. Kunnen we onze democratie nog redden? Querido, 2024.


Een democratisch Europa kan alleen overleven als het zich bevrijdt van het Amerikaanse internet, zegt historicus René van Stipriaan. ‘We hebben niet veel tijd meer.’


Op de dag dat met het ‘hoofdlijnenakkoord’ de weg vrij werd gemaakt voor een kabinet met de PVV, kreeg historicus René van Stipriaan een mail van een vriend, die vroeg: “Heb jij enig idee waar we nu nog naartoe kunnen?” Daarachter lag angst, voortkomend uit een familiegeschiedenis in de Tweede Wereldoorlog.

Ook Van Stipriaan zelf voelde de zwaarte van het moment. Hij stuurde een andere vriend het volgende: “Dit is het einde van het oude Nederland, waarin we ons veilig konden wanen.”

Die woorden keren terug in de titel van zijn boek dat dit weekeinde verschijnt: Afscheid van het oude Nederland. Met als ondertitel: Kunnen we onze democratie nog redden? Spoiler alert: het zal niet meevallen, denkt de auteur. In zijn huis op de Amsterdamse Wallen vertelt hij dat dit boek een ‘uit de kluiten gewassen pamflet’ is. Hij wilde het niet laten bij een waarschuwing en op zoek gaan naar de diepere oorzaken van het radicale populisme van onze dagen. “We dachten hier dat het een voorbijgaand griepje was. Het tegendeel blijkt het geval.”

In de persoon van Wilders worden we geconfronteerd met ‘een on-Nederlands radicalisme’, constateert Van Stipriaan. Jarenlang was Wilders buiten de macht gehouden, vanwege zijn weglopen uit de gedoogconstructie van Rutte I, maar intussen ontstond er een ‘stuwmeer van populistisch ongenoegen’. Dat vond zijn weg naar de PVV toen Yesilgöz de sluis voor regeren met Wilders opengooide – de liberalen hebben hun politieke geweten uitgeschakeld, zegt Van Stipriaan.

Wat mij opviel in de reactie van u en uw kennis, was de angst die erin doorklonk. Of althans het gevoel van dreiging.

“De onverzoenlijkheid en onverdraagzaamheid zíjn ook eng, temeer omdat het een internationaal fenomeen is. Bij populistische partijen krijgen extreme vormen van uitsluiting en buitensluiting de ruimte, soms op gewelddadige wijze. De winst van Trump is ten diepste een goedkeuring van het Amerikaanse electoraat van wat gebeurde bij de Capitool-bestorming. De intolerantie heeft vrij baan gekregen, er zit geen rem meer op.

“Je ziet het hier aan de manier waarop wordt gereflecteerd op de lelijke rellen rond de wedstrijd van Ajax tegen Maccabi Tel Aviv. Het wordt gepolitiseerd, met zeer grote woorden, er wordt een frame ontwikkeld om er politiek garen bij te spinnen. Dat begint een gevaarlijk wapen te worden, zeker als ook leidende politici vanuit het midden ernaar grijpen.”

U zoekt de diepere oorzaken van het populisme; hoever moeten we daarvoor terug? Misschien tot aan de Verlichting en de uiteindelijke bekroning van het individu als maat der dingen?

“De westerse samenleving kenmerkt zich door een steeds verdergaande ontvoogding. Dat heeft die samenleving ook veel gebracht, maar vanaf het midden van de negentiende eeuw is het tempo van opeenvolgende veranderingen enorm hoog. Mensen moeten zich allemaal als afzonderlijke individuen zien te verhouden tot die veranderingen. De verzuiling heeft een tijdlang gewerkt als een schokdemper, maar die verdween aan het einde van de jaren vijftig met de succesvolle introductie van de verzorgingsstaat.

“Daarmee kwam de individualisering in een stroomversnelling. Het individu kwam echt op zichzelf te staan. Waar die voorheen nog naar zijn kerk, zijn vakbond en zijn familie kon, moest hij zich nu richten tot Vadertje Staat. Dat had zo z’n voordelen, want Vadertje Staat vroeg verder niks. Tot in de jaren zestig, de jaren zeventig en ook nog wel het in het begin van de jaren tachtig zag dat er piekfijn uit. Maar het werd onbetaalbaar, er begon een zeker bederf te komen in de verzorgingsarrangementen, en onder Lubbers ging de staat enorm saneren en snijden.”

Toen was het Ik-tijdperk niet zo lollig meer?

“Nee, mensen die voorheen nog deel hadden aan de algehele welvaartsontwikkeling konden duidelijk bij zichzelf en in hun omgeving zien dat ze bezig waren de boot te missen. En dat is een van de voedingsbodems geworden voor het populisme. Mensen zien dat ze achteruit kachelen of stil blijven staan, terwijl anderen vooruit schieten.”

U beschrijft ook hoe in de jaren negentig het economisch tij toch weer keerde, al zouden na 2000 weer nieuwe crises volgen. Maar zelfredzaamheid bleef sowieso het sleutelwoord.

“Vanwege de aanzwellende economie ging het in de jaren negentig met veel mensen wat beter. Maar intussen werd er verder geprivatiseerd en de verzorgingsstaat almaar verder afgeslankt. Er werd niets gedaan om de onderklasse, om het zo maar even te noemen, weer perspectief en hoop te bieden.

“Vervolgens kwamen zelfs de loontrekkers in de verdrukking; we zien nu duidelijk dat mensen die veertig uur per week werken en twee inkomens binnenbrengen in een gezin, het vaak toch nog moeilijk hebben. Er is geld zat in Nederland, maar de herverdelingsmachine werkt al een tijdje niet meer.”

Maar is het populisme wel terug te voeren tot het verdriet van ‘het vergeten en verloren Nederland’, zoals u schrijft? Na de laatste verkiezingen bleek dat ook veel mensen in de Vinex-wijken, met eigen huis, auto en baan, op Wilders stemden.

“Voor zover ik het kan zien, is er enerzijds een groep die de sociaal-economische afgrond steeds dichterbij ziet komen, hoe goed ze ook hun best doen. Daarnaast zijn er mensen met een afkeer van de politiek en overheid. Ze zien een overheid die verstrikt raakt in zijn eigen regels en regeltjes, en dat is een overheid die continu faalt. Het respect voor de overheid verdwijnt, niet alleen voor de wetten en regels, maar ook voor de belastingen en het asielbeleid. Dan wordt het populisme van Wilders heel aantrekkelijk.”

Verlangen mensen niet ook van de overheid dat die iets gemeenschappelijks vertegenwoordigt? Fortuyn had het over de verweesde samenleving, is dat niet ook een factor in de opkomst van radicaal-rechts?

“Ik vind dit eigenlijk de moeilijkste kwestie. Dan treden we in een complexe redenering, want dit veronderstelt dat een bepaald traditioneel gemeenschapsgevoel je als burger gelukkig kan laten voelen. En ook nog dat je dan positiever tegenover de politiek zult staan. Ik weet niet of het een wel uit het ander volgt. En ik heb ook twijfels over het idee dat het vroeger beter was. Een samenleving waarin iedereen zijn vertrouwde rol heeft en alles zo’n beetje vastligt, kennen we al minimaal twee eeuwen niet meer.”

Fortuyn slaagde er wel in de mensen te laten geloven dat er iets wezenlijks schortte aan onze samenleving.

“Hij had wel het gelijk aan zijn zijde als het ging om de wachtlijsten in de zorg, de bureaucratie, de verwaarlozing van de overheid. En als dan een paar Boeings zich in het World Trade Centre in Manhattan boren … Er ontstond onrust, wat gebeurde hier? Fortuyn riep al een tijdje dat de islam een gevaar was, daar werd nu opeens naar geluisterd. Het riep een sluimerend ongenoegen wakker over de aanwezigheid van buitenlanders, vooral moslims.

“En Fortuyn ging er snoeihard in. Het antidiscriminatie-artikel uit de Grondwet willen schrappen, dat was natuurlijk nogal wat. Maar hij merkte dat het electoraal goud was. Dat door-radicaliseren zie je bij Wilders terug. Nooit op je schreden terugkeren, nooit het compromis zoeken. De spanning juist verder opvoeren. Als je het trucje kent, dan richt je vandaag een populistische partij op en heb je over drie weken in de peilingen je eerste zeteltjes te pakken.”

Hoe valt dat te verklaren?

“Het recept rust voor een belangrijk deel op het bestaan van sociale media. Ik denk dat dat een kernfactor is geworden. De sociale media hebben de serieuze media naar de marge gedrukt; de twee miljoen lezers van dagbladen in Nederland bepalen niet langer het debat. Het merendeel van de mensen haalt zijn nieuws uit sociale media. En daar gaat heel veel onzin rond, er heerst een enorme waarheidscrisis.”

En sociale media zijn dan weer onderdeel van het hele internet, dat onze samenleving beheerst.

“Jarenlang was het onmogelijk om een discussie op gang te brengen over de inrichting van het internet. Het kardinale punt is dat identiteit er een totaal duister gegeven is. Je kunt onder allerlei idiote aliassen het web op en alle mogelijke onzin verkondigen. We worden inmiddels overspoeld door trollenlegers, vanuit Rusland, Hongarije en waar al niet vandaan. Als je wilt vliegen moet je minstens twee keer door een paspoortcontrole, maar zodra we het web opgaan, waar inmiddels zo’n beetje alle economische en sociale belangen bij elkaar komen, beweeg je je in een wetteloze jungle.”

U beschrijft een angstaanjagend scenario, omdat de big tech-reuzen niet alleen onze gegevens in handen hebben, plus de sociale media, maar ook nog de politiek in hun greep proberen te krijgen.

“Het is niet moeilijk de contouren van een dictatuur te zien verschijnen. We zetten de poort wijd open voor wie slechte bedoelingen heeft. Je kon het zien aankomen, bij de coronacrisis lieten big tech-bedrijven al aan de overheid weten dat ze best iets wilden betekenen op digitaal vlak. Ze konden zo vertellen wie met een zodanige snotneus rondliep dat hij waarschijnlijk corona had, bij wijze van voorbeeld. Toch waren ze nog terughoudend; ze wilden de wereld niet laten zien hoeveel ze van ons weten. Maar nu is Elon Musk zover dat hij de Amerikaanse overheid mag gaan slopen, waarna hij met zijn bedrijven die diensten alsnog gaat leveren. En zijn concurrenten hebben ook interesse.”

Is het technisch mogelijk om ons nog los te koppelen van dit systeem? Kunnen wij een ander internet hebben zonder Google, zonder sociale media of met schone sociale media?

“Eerst moet je het probleem gaan zien: we worden digitaal gekoloniseerd door Amerikaanse tech-bedrijven. Politiek zijn we nog soeverein, maar technisch staat Europa heel zwak. Dat is wat we moeten beseffen, en je moet ervoor zorgen dat de burgers zich dat ook bewust worden.

“Want er moeten honderden miljarden worden geïnvesteerd in een veilig Europees internet. Een internet dat aan Europese democratische staatsrechtelijke normen gaat voldoen. We moeten zo snel mogelijk afscheid nemen van de besturingssystemen en al die ‘gratis’ diensten vanuit Amerika. Ze hebben Europa geopolitiek enorm kwetsbaar gemaakt.

“Als Trump kwaad wil, kan hij een heel vervelende vijand voor ons worden. Dan staan we er slecht voor met een gekoloniseerd internet. Straks moeten we nog bij China te biecht om daar weerstand aan te bieden, daar moet je ook niet aan denken.”

Maar Europa is moeilijk te organiseren, als verzameling landen en landjes.

“Misschien moet er iets gebeuren waardoor iedereen de urgentie gaat zien. Daar mag je op hopen, als het maar niet iets is waaraan we ten onder gaan. Als we erin slagen om het Europese internet te beveiligen en veel meer rechtsstatelijk te organiseren, dan ontstaat er natuurlijk ook een hele nieuwe digitale industrie. Dat geeft een opleving van heb ik jou daar.”

U eindigt uw boek met de vraag of er nog hoop is. Een bevestigend antwoord blijft uit.

“We hoeven niet helemaal te wanhopen, het toeval kan ons altijd nog te hulp komen. Het kan ook zijn dat we toch een keer wakker worden, met name onze politici. En dat we dan dat ontzaglijk provinciale geneuzel in de Nederlandse politiek achter ons laten. Dat we ons echt met de grote problemen van deze tijd gaan bezighouden. Het kan, maar we hebben niet veel tijd meer.”


Trouw, 18-01-2025 (Stevo Akkerman)