Heeft Hamas met dit ‘catastrofale succes’ zijn eigen ondergang in gang gezet?


De grondaanval van Hamas afgelopen weekend op Israël is nooit eerder vertoond. De terreurorganisatie die Gaza bestuurt kwam niet verder dan raketaanvallen en zelfmoordaanslagen. Nu presenteert Hamas zich als gevaarlijker dan ooit en veel beter georganiseerd.


Israël is nog steeds niet bekomen van de enorme schrik, door de aanval over land, ter zee en zelfs met paragliders uit de lucht. Het land betreurt meer dan 1200 doden, veelal gewone burgers onder wie kinderen. Zeker een honderdtal mensen is als gijzelaar meegenomen naar Gaza.

Israël werd overvallen, zoals vijftig jaar geleden tijdens de Jom Kipoeroorlog. Het heeft inmiddels 300.000 reservisten opgeroepen, het eigen grondgebied weer onder controle en de vijand teruggedrongen. De regering wil wraak, wil de gegijzelde Israëliërs terug en Hamas onthoofden. Het Israëlische leger roept de bevolking van Gaza op hun huizen te verlaten en een goed heenkomen te zoeken, terwijl een barrage van raketten en bommen op Gaza neerdaalt en daar dood en verderf zaait. Hamas calculeerde deze reactie in en verschuilt zich onder de bevolking.

De terreurorganisatie, die zichzelf ziet als een verzetsbeweging en tevens als politieke organisatie die Gaza leidt, genoot jaren grote steun onder de ruim twee miljoen inwoners van Gaza, die Hamas als een schild gebruikt om zich onzichtbaar te maken voor Israëlische aanvallen. Hamas is diepgeworteld en vertakt in Gaza. En het begon allemaal zo onschuldig.


Tegenhanger van de PLO

Eind jaren zeventig, toen Israël Gaza veroverde, steunde Israël sjeik Ahmed Yassin die zich met zijn Islamitische Vereniging richtte op het ondersteunen van arme Palestijnen. Hiermee bouwde hij een groot sociaal netwerk op met liefdadigheid, scholing en in de gezondheidszorg. Israël zag Yassin als een tegenhanger van de veel radicalere en corrupte Fatah, die onderdeel was van de Palestijnse parapluorganisatie PLO van toenmalig leider Yasser Arafat.

Toen de eerste intifada in 1987 begon – de volksopstand van de Palestijnen in de door Israël bezette gebieden –radicaliseerden vooral de jongeren in de Islamitische Vereniging van Yassin. De organisatie kwam ideologisch in de traditie van het Moslimbroederschap te staan, die politiek en religie als één beschouwen. In 1988 ontstond de naam Hamas toen Yassin zich ontwikkelde van prediker naar revolutionair. In 2004 werd hij door Israël geliquideerd.

Hamas transformeerde in die jaren van verzetsbeweging naar terreurorganisatie. “Het begon in de jaren negentig met zelfmoordaanslagen in Israël en regelmatige raketaanvallen vanuit Gaza op burgerdoelen in Israël", zegt Maurits Berger, hoogleraar Islam en het Westen van de Universiteit Leiden. “Het antwoord van Israël was het ommuren van Gaza. De raketten van Hamas verbeterden in bereik en in aantal. En nu zien we dat Hamas vele keren gevaarlijker is geworden dan het ooit was.”

In 2006 won Hamas de verkiezingen, wat het Westen verwierp omdat Hamas op de lijst van terreurorganisaties stond. Een jaar later greep Hamas de macht en vestigde zich als de bestuurlijke autoriteit van Gaza. De Westbank bleef in handen van Fatah. Sindsdien zijn er nooit meer verkiezingen geweest in beide Palestijnse gebieden. Hamas beperkte de vrijheid van meningsuiting en persvrijheid, volgens Tahir Abbas, hoogleraar radicalisering aan de Universiteit Leiden. “Het doel van Hamas is de Israëlische bezetting van de Palestijnse gebieden te beëindigen, zoals de Westelijke Jordaanoever, Gazastrook en Oost-Jeruzalem, met als doel een zelfstandige Palestijnse staat te vestigen, die volgens de sharia wordt bestuurd.”


Tactiek om leiders uit te schakelen

De top van Hamas is een ouderwets politbureau met een militaire tak, de Al-Qassam-brigades. Deze wordt al jaren geleid door de 58-jarige Mohammed Deif, een mysterieuze en ongrijpbare man. De laatste schimmige foto van hem dateert van zeker twintig jaar geleden. Hij heeft naar verluidt al zeven Israëlische aanslagen overleefd, waarbij hij zijn beide benen verloor en een oog, maar het is onduidelijk of dit klopt of dat het een mythe is die moet bijdragen aan de heldenstatus van Deif onder de Palestijnen. Hij staat wel op nummer 1 in Israël als de meeste gezochte terrorist. Deif wordt verantwoordelijk gehouden voor tientallen moorden op Israëliërs. De aanval van afgelopen weekend onder de naam ‘Al-Aqsa Storm’, vernoemd naar de heilige moskee op de Tempelberg, wordt aan Deif toegeschreven.

“Het beleid van Israël is al jarenlang om leiders van Hamas uit te schakelen, maar als dat lukt duiken er steeds weer nieuwe leiders op, dus werkt die tactiek onvoldoende om Hamas uit te schakelen”, zegt Berger. Op Deif weet het Israëlische leger helemaal geen grip te krijgen. Hij blijft onzichtbaar.

Ook de 61-jarige leider van Hamas, Ismail Haniyeh, weet buiten schot te blijven. Hij geeft vanuit Qatar politiek leiding aan de terreurorganisatie. Qatar steunt Hamas financieel al sinds jaar en dag. Haniyeh is een oudgediende in Hamas en geboren in Gaza. Hij schijnt als onderhandelaar een grote lenigheid te hebben, maar daar heeft hij de afgelopen dagen geen gebruik van gemaakt. Mochten er ooit onderhandelingen komen tussen Israël en Hamas, dan is hij de gesprekspartner die Hamas in stelling brengt.

“Anno 2023 is Hamas niet bijzonder populair in Gaza door het jarenlange tirannieke bestuur, de ruzies met hulporganisaties en ook de dagelijkse pesterijen door Hamasleden worden niet gewaardeerd”, zegt Brigitte Herremans, onderzoeker Midden-Oosten bij de Universiteit Gent. Ze werkte voor hulporganisaties daar en reisde geregeld naar Gaza, maar mag sinds enige tijd Israël niet meer in en kan dus ook niet doorreizen naar Gaza waar ze veel contacten heeft. “Met de huidige bombardementen op Gaza zal de bevolking Hamas niet bekritiseren en worden de rijen gesloten, ook al zijn de Israëlische luchtaanvallen een direct gevolg van de terreuraanval van Hamas op Israël.”

Vooralsnog kan Hamas ook op weinig steun rekenen van Fatah, dat de Westbank bestuurt als de Palestijnse Autoriteit. Fatah is veel meer een seculiere organisatie. Oudgedienden maken daar de dienst uit, onder wie de 87-jarige president Mahmoud Abbas. Hij heeft in woord en daad Hamas niet gesteund. Fatah doet er alles aan om te voorkomen dat Hamas meer aanhang krijgt op de Westbank. Ook de terreurorganisatie Hezbollah in Libanon kijkt afwachtend toe. Alle drie, Hamas, Hezbollah en Fatah als onderdeel van de PLO, willen een Palestijnse staat. De eerste twee zien Israël liever van de kaart verdwijnen. De verschillende belangen zijn voorlopig te groot om zich te verenigen in de strijd – vooralsnog dan.


‘Alsof de kleine David uit een dichtgetimmerd doosje springt en het opneemt tegen de reus Goliat’

“Met het succes van de eerste grondaanval ooit op Israël heeft Hamas wel wereldwijd bewondering geoogst onder moslims en Arabieren. Het is een beetje de kleine David die uit een dichtgetimmerd doosje springt en het opneemt tegen de reus Goliat. Hamas heeft zich op de kaart gezet”, concludeert Berger. Ook Abbas ziet dat Hamas zijn populariteit en legitimiteit heeft weten te verstevigen. Hij ziet het ook als wraak voor de acties van Israël de laatste tijd op de Westbank en het schenden van de integriteit van de Al-Aqsa-moskee door orthodoxe joden die het gebied betraden.

Herremans noemt het een “catastrofaal succes van Hamas”, dat nooit gedacht had zover te komen het afgelopen weekend. “Hamas zegt nu dat het bereid is tot onderhandelingen en een langdurig staakt-het-vuren. Het eist dat Israël de blokkade van Gaza opheft en zich terugtrekt van de Westbank. Hamas ziet zijn aanval als een versterking van zijn onderhandelingspositie bij toekomstige besprekingen, waar Hamas klaarblijkelijk van uitgaat.”

Zover is het nog lang niet. Hamas is nu teruggedrongen op zijn eigen territoir. Vanuit de lucht wordt Gaza zwaar onder vuur genomen. Het Israëlische leger staat met een overmacht aan de grens met Gaza, waarschijnlijk om de Strook binnen te trekken. Vooral de opmerking van het Israëlische leger dat de Gazanen deze dagen een goed heenkomen moeten zoeken, lijkt hier ook op te duiden. Herremans meent dat Hamas nu weinig opties meer heeft, behalve nog hier en daar raketten op Israël afvuren. “Het heeft zijn eigen ondergang getekend met de grondaanval op Israël en de moordpartijen.”


De redenering in Gaza: we hebben weinig te verliezen

Maurits Berger is niet optimistisch over wat er staat te gebeuren. Hij maakt een vergelijking met de Israëlische omsingeling van Beiroet in 1982. Israël wilde de terreurorganisatie PLO uit Libanon verwijderen en dreigde heel Beiroet in puin te schieten. Na internationale bemiddeling werden veel Palestijnse strijders, onder wie de Palestijnse leider Yasser Arafat, overgebracht naar andere Arabische landen zoals Tunesië.

Het zou Berger niet verbazen als dit scenario weer van stal wordt gehaald. Herremans verzucht dat het deporteren van mensen een schending is van het internationaal recht. “Het is waanzin wat er nu allemaal gebeurt.”

De zuidelijke buur Egypte zit niet te wachten op Hamas en de Gazanen. Egypte heeft een vijandelijke relatie met Hamas, omdat die gelieerd is aan de in dat land verboden Moslimbroederschap. President Abdel Fatah al-Sisi zette in 2013 de vorige president Mohamed Morsi af, die een jaar eerder was gekozen en tot de Moslimbroeders behoort. Egypte heeft de grens met Gaza afgesloten, maar bereidt zich voor op een mogelijke grootschalige instroom van vluchtelingen uit Gaza.

“Het zal Israël niet erg interesseren waar Hamas en inwoners van Gaza heen gaan, als het maar ver weg is.” Schertsend, maar ook enigszins serieus noemt Berger landen als Oman en Marokko. Of het zover komt, is koffiedik kijken. Tegelijkertijd wil Israël Hamas een kopje kleiner maken de komende tijd, of op grote afstand van Israël krijgen. “De situatie nu met Hamas is veel penibeler dan indertijd met de PLO in Libanon.” Berger vreest voor een Israëlische wanhoopsdaad om van Hamas af te komen. “Tegelijkertijd zal ook Hamas het gevecht op leven en dood aangaan. De redenering in Gaza is: ‘We gaan toch wel dood als gevolg van de dramatische omstandigheden waarin we moeten leven, dus we hebben weinig te verliezen’.”

Er zal veel internationale druk nodig zijn om zo’n gitzwart scenario te voorkomen. Zelfs PLO-leider Arafat, die in 1982 uit Beiroet werd verdreven, keerde tien jaar later terug naar de onderhandelingstafel. Ook Israël, dat zegt nooit met terroristen te onderhandelen, schoof toen aan. Het leidde in 1993 tot de ondertekening van de Oslo-akkoorden, die uitgaan van een tweestatenoplossing voor Israël en de Palestijnen. Toch ziet Berger perspectief aan het einde van een donkere tunnel waar Hamas, Gaza en Israël nog doorheen moeten, om via onderhandelingen tot een vorm van oplossing te komen.


Trouw, 12-10-2023 (Erik van Zwam)