Geen Europees geld voor wie zich niet gedraagt


Het gedrag van de nieuwe EU-voorzitter Bulgarije laat er volgens Thomas von der Dunk geen twijfel over bestaan: er moet een formeel Europa met twee snelheden komen.


Sinds 1 januari is Bulgarije voor het eerst voorzitter van de Europese Unie, en het heeft zich een zeer ambitieus doel gesteld. Te ambitieus, mag men hopen: het wil de eurozone en de Schengenzone in. Premier Boiko Borissov heeft al de steun van commissievoorzitter Jean-Claude Juncker, die voor Europa maar één richting lijkt te kennen: groter en meer, of dat nu verantwoord is of niet.

Het is dat niet. Op de middellange termijn kan Sofia misschien op papier de zaak op orde brengen, maar niet in de praktijk. Junckers steunbetuiging leidt onvermijdelijk tot teleurstelling, omdat er beloften heten te zijn gedaan – net als elf jaar geleden, toen het om het EU-lidmaatschap als zodanig ging. Velen betwijfelen immers of Bulgarije in 2007 überhaupt al tot de EU toegelaten had moeten worden. Bulgarije is met Roemenië de meest corrupte lidstaat, en dat maakt promotie ongewenst. Om van monetaire betrouwbaarheid – het Griekse drama indachtig – nog te zwijgen. Daarnaast koestert de regering dubieuze opvattingen over democratie en rechtstaat, die helaas in meer postcommunistische landen worden aangetroffen.


Nieuw Warschaupact

Nu al zijn er grote problemen met de extreem nationalistische regeringen van Polen en Hongarije, die binnen de EU elkaar de hand boven het hoofd houden; en Bulgarije voelt zich eerder thuis in hun kamp dan in dat van hun critici. Warschau heeft lak aan alle aanmaningen vanuit Brussel om de trias politica niet te schenden, en Viktor Orban propageert al enige jaren een ‘illiberale democratie’, wat neerkomt op een soort Poetin-variant en de vraag doet rijzen waarom hij niet meteen naar een nieuw Warschaupact overstapt. Dat kan dan ook meteen weer zo gaan heten, want afgezien van hun haat jegens de Russen delen de Poolse machthebbers het antiwesterse wereldbeeld van Moskou.

De vraag is wat Warschau en Budapest nog in de EU zoeken. Ze zijn niet geïnteresseerd in de Europese waarden, alleen in de Europese fondsen

De vraag is stilaan gewettigd wat Warschau en Boedapest nog in de EU zoeken. Het antwoord luidt dat de huidige regeringen niet geïnteresseerd zijn in de Europese waarden, alleen in de Europese fondsen. Evenzeer houden zij, gespeend van enige solidariteit, op grond van hun xenofobe impulsen bij het vluchtelingenvraagstuk de boot af, zodat Italië en Griekenland onder de stroom dreig(d)en te verdrinken.

Frans Timmermans doet manmoedige pogingen om beide landen in het gareel te dwingen, maar zijn pogingen halen voorlopig niets uit, omdat het hem aan de machtsmiddelen ontbreekt. Elk voorstel tot een concrete sanctie in de richting van Warschau zal direct op een veto vanuit Boedapest stuiten en omgekeerd. Dat toont de zwakte van de structuur van de EU, die aan die van de Volkenbond herinnert: één bondgenoot is voor een recalcitrant lid genoeg om bestraffing te blokkeren.

De huidige EU is intern te zwak om extern een vuist te maken, omdat zij dat intern al niet kan. Aangezien de huidige impasse, in samenhang met de kloof tussen oost en west, nog wel even zal aanhouden, zal Brussel nu openlijk een stap moeten durven te zetten, waarvoor het altijd teruggeschrokken is: een bewuste keuze maken voor een Europa van twee snelheden, van – laten we het maar gewoon zo noemen – van eerste- en tweederangsleden.


Geld als hefboom

Feitelijk is dat Europa er natuurlijk al lang: er is een groep landen die tot de euro- en de Schengenzone behoort, en een groep die daar niet toe behoort. Zoals gezegd wil Bulgarije zijn voorzitterschap gebruiken als hefboom om van de tweede groep in de eerste groep te belanden. Als het aan Juncker ligt, verdwijnt op termijn het verschil. Aangezien het een illusie is dat de fundamentele ontsporing in een reeks van Oost-Europese staten snel verholpen zal zijn, is het wenselijk die scheiding aan te houden. De ervaring leert namelijk dat goed ogende resultaten voordat men is toegetreden, na toetreding blijken te verdampen. En de ervaring leert ook dat de EU dan niet bij machte is om de continuering van goed gedrag af te dwingen.

Dat is echter wel vereist om geloofwaardig te blijven in de ogen van de burgers in landen die zich wel aan de kernwaarden en basisregels van democratie en rechtsstaat houden. Daarom is een Europa van twee rangen noodzakelijk om Europa te redden. Eurozone en Schengenzone bieden daarvoor een uitstekend vertrekpunt: die dienen alleen toegankelijk te zijn voor staten die zich op het terrein van de kernwaarden fatsoenlijk gedragen. En dat moet dus ook van bovenaf afdwingbaar zijn, zonder vetomogelijkheden voor een minieme minderheid.

Zo’n kern-Europa geeft vervolgens een handvat om alsnog de buitenleden te disciplineren: geld. Je kunt de gezamenlijke EU-begroting laten opdrogen door reductie van de nationale bijdrages aan de EU, ten gunste van de eigen begroting voor de kern-EU. Met de Brexit komen de lasten toch al sterker op de schouders van de resterende West-Europese leden te rusten. De bereidheid van hun burgers om landen te steunen die op alle andere terreinen niet thuis geven, neemt daardoor af. Durft de EU die stap niet te nemen, dan wordt in de kernlidstaten het vertrouwen in de EU ernstig ondermijnd, met alle gevolgen van dien.

Thomas Von Der Dunk, cultuurhistoricus en publicist


DS, 22-01-2018