De woede van de verliezers


De Brexit was slechts een waarschuwingsschot. Als de verliezers van de internationale vrijhandel in de kou blijven staan, zullen Donald Trump en co hun woede gebruiken om de globalisering definitief ten grave te dragen.


‘Americanism, not globalism will be our new credo.’ De Republikeinse presidentskandidaat Donald Trump hitste deze week tijdens zijn toespraak zijn kiezerspubliek weer op. ‘In Amerika zullen Amerikaanse auto’s op de straat rijden, zullen Amerikaanse vliegtuigen onze steden verbinden en zullen Amerikaanse schepen de zeeën patrouilleren.’

Het is het zoveelste teken dat de opkomst van de internationale vrije markt – waarin goederen vrij kunnen bewegen en internationale handelsbarrières worden gesloopt – stilaan op haar limieten stuit. Het onaantastbaar gewaande axioma dat de globalisering goed is voor iedereen, wankelt wereldwijd steeds meer.

Kritische economen voorspelden al langer dat de toenemende internationale vrijhandel niet alleen winnaars, maar ook verliezers voortbrengt. Het besef sijpelde slechts langzaam door, maar de vaststelling wordt stilaan onontkoombaar. Wie de analyses las over fenomenen als de Brexit, Donald Trump of Marine Le Pen zag één diagnose steeds terugkeren: de verliezers van de globalisering pikken het niet meer. En als er niet naar hen wordt geluisterd, dreigen zij de globalisering volledig te kelderen, samen met alle voordelen die daarmee gepaard gaan.


Middenklasse verliest

Over wie die verliezers zijn, is er steeds minder discussie. Volgens Branko Milanovic, een Servisch-Amerikaanse econoom die les geeft aan de City University of New York en voormalige hoofdeconoom van de Wereldbank, is de middenklasse in het Westen het grootste slachtoffer van de globalisering. De winnaars zijn dan weer de superrijken – de zogeheten één procent – en de opkomende middenklasse in de groeilanden.

‘Wat we de voorbije decennia hebben gezien, is wellicht de grootste herverdeling in de wereldgeschiedenis’, zegt Peter De Keyzer, afscheidnemend hoofdeconoom van BNP Paribas Fortis. Globalisering en technologische vooruitgang stuwden de welvaart wereldwijd de hoogte in, maar ze werd ongelijk verdeeld. ‘Het was vooral de gemiddelde Braziliaan, Chinees en Indiër die van de toenemende vrijhandel hebben geprofiteerd. En dat ging ten koste van een deel van de middenklasse in het Westen.’

Nobelprijswinnaar Joseph Stiglitz zag het probleem al veel langer aankomen. Hij schreef vijftien jaar geleden al het boek *Perverse Globalisering, waarin hij de toenemende weerstand tegen vrijhandel in kaart probeerde te brengen.

Nu de problematiek door de Brexit weer brandend actueel is geworden, illustreerde Stiglitz zijn stelling in The New York Times met veelzeggend cijfermateriaal voor de Verenigde Staten. ‘Het mediane inkomen van voltijds werkende mannen is zelfs gedaald (rekening houdend met de inflatie) tegenover 42 jaar geleden. Onderaan de piramide is het reële inkomen vergelijkbaar met dat van 60 jaar geleden’, schreef hij donderdag in een opiniebijdrage.

Voor Europa zijn de cijfers niet veel beter, zegt Koen De Leus, afscheidnemend econoom bij KBC. Ook bij ons zag het grootste deel van de bevolking de voorbije dertig jaar zijn welvaart stagneren. ‘Het probleem is dat de productiviteitswinsten van de globalisering sinds de jaren negentig vooral naar de allerrijksten vloeien. Dat zie je natuurlijk het duidelijkste in de VS, maar ook in Europa. In landen als Frankrijk en Duitsland loopt de ongelijkheid sterk op.’


Perceptieprobleem

Globalisering kampt ook met een belangrijk perceptieprobleem. De nadelen van de vrijhandel zijn tastbaar en geconcentreerd – ze treffen sommige groepen en regio’s veel zwaarder dan andere – terwijl de voordelen verspreid en veel minder zichtbaar zijn. Dat doet de onvrede bij de verliezers nog toenemen. Het maakt veel mensen somber over hun vooruitzichten en vooral die van hun kinderen.

Een van die tastbare verliezers is de maakindustrie. China is de voorbije decennia de fabriek van de wereld geworden en dat heeft zware gevolgen gehad voor tal van industriële regio’s in het Westen, waar fabriek na fabriek gesloten werd. Als de globalisering dan ook nog grote migratiestromen teweegbrengt, neemt die onvrede alleen maar toe. Denk bijvoorbeeld aan de haatcampagne in Groot-Brittannië tegen de instroom van Polen, van wie veel Britten vinden dat zij hun banen en sociale uitkeringen inpikken. Volgens velen was dat een van de belangrijke voedingsbodems om voor de Brexit te kiezen.


Boeman Europa

Ook in ons land groeit de frustratie. Als je op café of tijdens familiebijeenkomsten praat met kleine zelfstandige aannemers in de bouwsector, gaan velen al snel klagen over het grote aantal Bulgaren, Roemenen en andere buitenlanders dat de laatste jaren naar België is gekomen. Hun lage lonen zetten druk op de bouwprijzen, waardoor de winstmarges van kleine aannemers – die nog met duurdere Belgische bouwvakkers werken – onder druk staan.

Europa is vaak de boeman in dat verhaal. Dat door de uitbreiding van de Europese Unie ook Belgische bedrijven veel meer producten naar Oost-Europa konden uitvoeren – wat extra banen voor Belgen opleverde – is veel minder zichtbaar. En dat door de lage lonen voor Bulgaren en Roemenen veel Belgen een goedkoper huis kunnen bouwen, wordt ook vaak vergeten.


Links versus rechts is passé

Het besef dat globalisering ook veel verliezers met zich meebracht, komt mogelijk te laat. Bij grote groepen burgers zit de verzuring diep. Zo diep dat de klassieke politieke tegenstelling tussen links en rechts niet meer lijkt op te gaan. Ze wordt langzaam maar zeker vervangen door een nieuwe politieke tegenstelling: het zogeheten establishment, dat blijft pleiten voor een open wereld en vrijhandel, versus de verliezers van de globalisering, die steeds luider pleiten om de eigen economie voorop te stellen.

Een blik op de politieke landkaart in het Westen spreekt boekdelen. Zowel rechts als links van het centrum staan de gevestigde politieke partijen – die al ruim een generatie lang vrijhandel ondersteunen – overal onder druk van anti-globaliseringskrachten. Niet alleen van buitenaf – door de opkomst van populistische en nationalistische anti-establishmentpartijen – maar van binnenuit.

In de Angelsaksische wereld steunen de verliezers van de globalisering aan de linkerzijde Jeremy Corbyn van de Britse Labour-partij en Bernie Sanders van de Amerikaanse Democraten. Aan de andere kant van het spectrum zetten ze de centrum-rechtse partijen onder druk door voor radicalere stemmen te kiezen. Denk maar aan de opkomst van Donald Trump bij de Amerikaanse Republikeinen en de interne opstand bij de Britse Conservatieven, waar veel verliezers van de globalisering zich aansloten bij het Leave-kamp of overliepen naar de UK Independence Party van boegbeeld Nigel Farage.

Diezelfde trend zie je ook in continentaal Europa. In Zuid-Europa stemmen de verliezers van de globalisering doorgaans voor extreem-linkse anti-establishmentpartijen, zoals Syriza in Griekenland, de Vijf Sterren-Beweging in Italië of Podemos in Spanje. In de noordelijke kernlanden gaan vooral de extreem-rechtse partijen met hun steun aan de haal: Alternative für Deutschland, Front National in Frankrijk en Geert Wilders in Nederland.

De meeste economen kijken met een bang hart naar die verschuiving. Want als de populisten en nationalisten hun zin krijgen, dreigt ofwel de globalisering gesloopt te worden, ofwel de democratie.

Dani Rodrik, een Amerikaanse hoogleraar politieke economie in Harvard, ontwaarde dat scenario al in 2007. Volgens hem dwingt de moderne internationale economie landen tot een verscheurende keuze: er is de deelname aan de globalisering, er is nationale soevereiniteit en er is de democratie. Van deze drie kan een land er slechts twee tegelijk hebben.


Meer inspraak en welvaart

Kunnen we de trend nog keren? ‘De Brexit was het eerste waarschuwingsschot. Maar als Europa de verliezers van de globalisering niet snel meer laat meegenieten van de welvaart, stappen straks ook Nederland of Frankrijk uit de EU. En dat moeten we tegen elke prijs vermijden’, zegt Koen De Leus.

Het oprichten van handelsmuren tussen landen wordt met de minuut populairder. En dat doet Peter De Keyzer huiveren. ‘Het sluiten van de grenzen is helemaal geen oplossing. Het zijn vooral populisten als Donald Trump, Beppe Grillo of Marine Le Pen die dergelijke voorstellen lanceren. Maar al wie beweert dat hij dit structurele probleem in twee jaar kan oplossen, liegt. Dit is sowieso een werk van lange adem.’

Eén mogelijkheid is volgens De Keyzer om de verliezers van de globalisering niet met geld te compenseren, maar met meer democratische inspraak en meer sociale mobiliteit. ‘Je moet de mensen kansen geven om snel op te klimmen in de maatschappij. Zodat ze toekomst zien voor hun kinderen. Bijvoorbeeld via gerichte opleidingen voor dat deel van de westerse middenklasse dat straks steeds minder jobkansen zal hebben. Wellicht kan dat de toenemende ongelijkheid enigszins compenseren.’

Zelfs Lawrence Summers, oud-minister van Financiën in de VS en jarenlang een aanjager van vrijhandel en deregulering, zei onlangs in de Financial Times dat politici dringend meer moeten luisteren naar de verliezers van de globalisering. ‘Wat we nodig hebben, is verantwoord nationalisme’, aldus Summers. ‘Want de burgers zijn kwaad. En als we onze koers niet wijzigen, zullen ze nog kwader worden.’


DS, 13-08-2016 (Nico Tanghe)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB