‘Napoleon was de verlichting te paard’

Andrew Roberts, Napoleon De Grote. Prometheus/Bert Bakker, 2015.


Er zijn meer boeken met de naam Napoleon in de titel geschreven dan er dagen zijn voorbijgegaan sinds zijn dood, vertelt de historicus Andrew Roberts, die een monumentale biografie aan die lijst toevoegde. Hij moet de eerste Brit zijn die Napoleon ‘De Grote’ noemt.


Als een kille machtswellusteling, van wie het gezicht is samengesteld uit dode lichamen. Of als een waanzinnige bruut in lompen, die aast op het geciviliseerde Groot-Brittannië. Het is een weinig flatteus beeld dat oude Britse spotprenten schetsen van Napoleon Bonaparte. Ze zijn te zien op een expositie in het British Museum in Londen. En 200 jaar later blijft dit het algemene beeld dat de Britten van de Franse keizer hebben: een despoot die alleen dankzij het heldhaftig optreden van generaal Wellington kon worden gestopt.

Wie dan als gerenommeerd Brits historicus een duizend pagina’s dikke, minutieus gereconstrueerde biografie publiceert onder de titel Napoleon De Grote, zoekt bewust de provocatie. Andrew Roberts geeft het met de glimlach toe. Ja, hij bewondert Napoleon. En hij vindt het zeer oneerlijk dat oude propaganda, die begrijpelijk was in tijden van oorlog, 200 jaar later nog altijd doorwerkt. ‘De Britse natie ziet Napoleon door het prisma van de Tweede Wereldoorlog. Men vergelijkt hem met Adolf Hitler. Want allebei waren ze dictators en ze bedreigden Groot-Brittannië. Maar dat is een karikatuur. Napoleon was een bouwer, een echte visionair. Hij had een verlicht wereldbeeld. Hij bevrijdde bijvoorbeeld de joden.’


Het enige waar de meeste van uw landgenoten het met u over eens zijn, is dat Napoleon een groot strateeg was.

‘Natuurlijk, want ze hebben hem verslagen. Dat maakt het gemakkelijk om het militaire talent van Napoleon te erkennen. Het maakt de overwinning van Wellington des te groter. Ook al vocht Wellington uiteindelijk maar één veldslag tegen Napoleon.’


Met de hulp van de Pruisen, de Nederlanders en zelfs Belgen.

‘De Belgische divisies waren in dienst van Willem I van Nederland. Bij Quatre Bras hielden ze een Franse troepenmacht die drie keer zo groot was, tegen. Dat liet Wellington toe zijn leger strategisch te positioneren op de hoogte van Mont-Saint-Jean bij Waterloo. Niemand schrijft daarover, omdat de Britten de overwinning recupereerden binnen hun eigen imperialistische wereldvisie.’


Probeert u eens samen te vatten waarom Napoleon ook een groot hervormer was.

‘Ik noem hem de verlichting te paard. Napoleon bewaarde de belangrijkste hervormingen van de Franse revolutie, maar maakte komaf met het radicalisme: de nieuwe kalender, de cultus van de godin van de rede... Dat soort onzin schafte hij weer af. Hij bracht in eigen land weer rust en vrede na de bloedige anarchie van de terreur. Maar hij behield de gelijkheid voor de wet, rationeel bestuur, de religieuze tolerantie, de scheiding van kerk en staat, openbaar onderwijs, de meritocratie. Hij richtte ook het Rekenhof op, de Raad van State... allemaal zaken die wij vandaag vanzelfsprekend vinden.’

‘Die idealen van de verlichting exporteerde hij naar Italië, Duitsland en de Nederlanden. Dat deed hij weliswaar op zijn strijdros, maar Napoleon legde de fundamenten van de moderne democratie. Vandaar dat hij alle recht heeft om niet als een veroveraar, maar als hervormer en wetgever de geschiedenis in te gaan.’


Vandaar het hardnekkig verzet tegen Napoleon door het Ancien Régime in de rest van Europa, met Oostenrijk, Pruisen en Rusland op kop?

‘Er zijn zeven coalitieoorlogen tegen het revolutionaire Frankrijk gevochten. De eerste al in 1792, toen Napoleon nog een 23-jarige artillerieofficier was. In 1799 waren het de Oostenrijkers die de aanval tegen Frankrijk inzetten, op een moment dat er vrede heerste. Idem in 1805, 1806 en 1809. Telkens waren het de keizerlijke dynastieën die de oorlog begonnen, ondanks de vredesvoorstellen van Napoleon. Ze duldden de ideeën van de revolutie gewoonweg niet. Uiteindelijk is Napoleon slechts twee van de zeven coalitieoorlogen zelf begonnen, en ze liepen allebei slecht af: de invasie van Spanje en de Russische oorlog.’


Had Napoleon de oorlog tegen het Ancien Régime kunnen winnen?

‘Hij heeft die gewonnen, tot 1812. Om de vrede te bezegelen is hij zelfs gehuwd met de dochter van keizer Frans van Oostenrijk. Maar hij maakte de vergissing enkele praktijken van het Ancien Régime over te nemen, zoals het benoemen van zijn broers op Europese tronen. Zij hadden echter lang niet zijn talent. Door dit nepotisme ondergroef hij de meritocratische principes die hem zelf aan de macht hadden gebracht. Had Napoleon de lokale francofiele elite kans gegeven om te heersen volgens de republikeinse verlichtingsidealen, dan was zijn heerschappij veel duurzamer geweest.’


Zichzelf tot keizer uitroepen was ook niet bepaald in overeenstemming met de idealen van de revolutie.

‘Dat deed hij om de golf van aanslagen te stoppen. Door een dynastie te vestigen, ontnam hij zijn tegenstanders de reden om hem te vermoorden, want voortaan zou Napoleons erfgenaam de keizerskroon overnemen.’


Napoleon wilde ook zelf de aanval inzetten tegen Engeland.

‘Dat was een economische oorlog tussen het protectionistische Frankrijk en de Britse vrijhandel. Die strijd kon Napoleon niet winnen, zoals de geschiedenis heeft aangetoond. Ten eerste beschikte hij over geen vloot meer, nadat de Britten die bij Trafalgar hadden vernietigd. Maar hij kon vooral de strijd tegen de menselijke natuur niet winnen: Fransen en hun bondgenoten wilden nu eenmaal goedkope importproducten en smokkelden op grote schaal. Protectionisme werkt gewoon niet.’


Zijn grootste fout was uiteindelijk de invasie van Rusland.

‘Die men doorgaans toeschrijft aan Napoleontische hybris. Maar opnieuw was het Rusland dat op een oorlog aanstuurde. De Franse invasie in 1812 kan je als een pre-emptive strike zien.’

‘Vergeet bovendien niet dat Napoleon de Russen al twee keer had verslagen en over een leger beschikte dat twee keer zo groot was als dat van de tsaar: 615.000 man, de grootste invasiemacht van de geschiedenis. Wat Napoleon niet kon voorzien, was dat vlektyfus zoveel soldaten zou doden. En dat de Russen hem zo diep het binnenland zouden in lokken.’


Het was een slachtpartij. Al die veldslagen, trouwens.

‘De meeste soldaten stierven van ziekte en ontbering. Maar de slag bij Borodino werd inderdaad de bloedigste in de menselijke geschiedenis. Hij werd pas overtroffen door de slag aan de Marne in 1914. De verliezen in Borodino waren zo groot als was er op 15 km² gedurende de tien uren van de veldslag om de vijf minuten een volle jumbojet neergestort. En dat onder de leiding van een man die de avond ervoor brieven schreef met aanbevelingen voor de oprichting van een meisjesschool in Saint-Denis. Napoleon had een ongelooflijk vermogen om zijn geest te op te splitsen.’


Blijkbaar, want ‘een man als hij houdt zich niet al te veel bezig met een miljoen mensenlevens’.

‘Die uitspraak is neergeschreven door de Oostenrijkse ambassadeur Metternich, een gepatenteerde leugenaar. Napoleon zou ze hebben uitgesproken tijdens urenlange onderhandelingen in Dresden, waarbij hij net tevergeefs de Frans-Oostenrijkse alliantie probeerde te bewaren.’


Maar er vielen veel doden in de Napoleontische oorlogen: 3,2 miljoen, schat men.

‘Het verlies aan mensenlevens was catastrofaal. Toch genoot hij een enorme populariteit onder zijn troepen. Vergeet niet dat hij als gewone jongeman uit Corsica in razendsnel tempo kon opklimmen tot de top van de macht. Napoleon bleef altijd erg begaan met het lot van zijn soldaten. Hij kon ze motiveren om hem achterna te gaan door de woestijn van Egypte of de sneeuw van Rusland. Die populariteit verklaart ook waarom hij zo snel na zijn terugkeer uit Elba 250.000 soldaten rond zich kon verzamelen. Zijn leiderschap is nog zelden geëvenaard.’


DS, 18-06-2015 (Lieven Sioen)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB

De leeuw van Wallonië


De Waalse regering stopte meer geld in de verjaardag van de Slag bij Waterloo dan de Vlaamse in de herdenking van de Eerste Wereldoorlog. Vanwaar die Waalse fascinatie voor de leeuw? ‘Hij is ons internationaal visitekaartje.’


‘Een onbegrijpelijke blunder’, noemt Vlaams parlementslid Dirk Van Mechelen (Open VLD) het. ‘Er was geen enkele politieke wil om ook in Vlaanderen aandacht te besteden aan de herdenking van de Slag bij *Waterloo. Nu wordt pijnlijk duidelijk welke kans we hebben laten liggen. Niet alleen commercieel, want veel van die 400.000 toeristen die Waterloo zullen aandoen, hadden we ook naar de Napoleontische overblijfselen in Antwerpen of Oostende kunnen halen. Maar ook immaterieel, want we ontkennen het historische belang van Napoleon voor het huidige Europa. De Slag bij Waterloo is voor Vlaanderen een slag in het water geworden.’

Van Mechelen moet zowat het enige Vlaamse parlementslid zijn geweest dat ooit heeft opgeroepen om ook vanuit Vlaanderen voorbereidingen te treffen voor de tweehonderdste verjaardag van de Slag bij Waterloo. In 2013 diende hij in het Vlaams Parlement een resolutie in om de Vlaamse regering te vragen een traject op te zetten rond die herdenking. Daarbij verwees hij naar een persbericht van toenmalig minister van Toerisme Geert Bourgeois (N-VA), die na een onderhoud met zijn Waalse tegenhanger Paul Furlan (PS) in 2011, had aangekondigd dat beide gemeenschappen zouden samenwerken rond die verjaardag. Maar die mooie intentie bleef dode letter en ook de resolutie van Van Mechelen werd weggestemd. ‘Johan Sauwens repliceerde met de vraag of we dan elke veldslag of historische figuur zouden gaan herdenken. Natuurlijk niet, maar wie Napoleon niet belangrijk vindt, is erg kortzichtig.’


Fort Napoleon

Opvallend is het in elk geval. Hoewel zowel Vlaanderen als Wallonië, samen met Nederland, deel uitmaakte van het Napoleontische keizerrijk, pompt de Waalse regering maar liefst 40 miljoen euro in de herdenking van de Slag bij Waterloo. Vlaanderen niets.

Uiteraard ligt Waterloo op Waals grondgebied, maar Napoleon drukte ook zijn onuitwisbare stempel op Vlaanderen. In Oos*tende ligt het fort Napoleon, in Antwerpen het Napoleontische Paleis op de Meir en, vooral, het *Bonapartedok dat het embryo vormt van de moderne Antwerpse haven. Bovendien vochten duizenden Nederlandstaligen op het slagveld van Waterloo en speelde de Antwerpse generaal Van Merlen een doorslaggevende rol in het leger van Wellington, nadat hij zestien jaar onder Napoleon had gediend. ‘Het gaat ook over ons’, zegt Johan Op de Beeck, die een uitgebreide biografie over de Franse keizer publiceerde.

Maar de belangrijkste reden om ook als Vlamingen niet achteloos aan 18 juni 1815 voorbij te gaan, is volgens Op de Beeck het feit dat Napoleon de basis legde van de moderne samenleving. ‘Voor mij is de Napoleontische periode de belangrijkste gebeurtenis van het voorbije millennium. Napoleon exporteerde en implementeerde de waarden van de Franse revolutie. Rechtsgelijkheid, godsdienstvrijheid, de scheiding van Kerk en Staat... Ook het hedendaagse Vlaanderen zou niet bestaan als Napoleon hier geen komaf had gemaakt met het an*cien régime.’

Desondanks heeft Toerisme Vlaanderen ervoor gekozen de inspanningen en middelen te concentreren op de herdenking van de Eerste Wereldoorlog. Het gaat om 30 miljoen euro, waar uiteraard nog de middelen van private investeerders en lokale overheden bovenop komen. Volgens woordvoerder Stef Gits zit er in WOI voor Vlaanderen een duurzamer toeristisch potentieel dan Waterloo ooit kan zijn. Temeer omdat er een overduidelijke link is tussen Flanders Fields en Vlaanderen als toeristische regio. ‘De gebeurtenissen in Waterloo leven bovendien niet of nauwelijks in het Vlaamse toeristische speelveld.’


Tirannieke keizer

Leeft Napoleon niet in Vlaanderen? In elk geval veel minder dan de herinnering aan de Eerste *Wereldoorlog. Maar dat Napoleon dood en begraven zou zijn in de Vlaamse publieke interesse, dat spreken zowel de bezoekcijfers van Waterloo als de ervaring van Napoleonkenners Johan Op de Beeck en Bart Van Loo tegen.

‘Misschien leeft Waterloo niet bij de overheid’, zegt Van Loo. ‘Maar wel bij het publiek. Onze boeken verkopen heel goed, mijn telefoon staat roodgloeiend met de vraag om lezingen en alle Vlaamse media besteden uitgebreid aandacht aan Napoleon. De VRT zal de herdenking van de Slag bij Waterloo zelfs live uitzenden.’

Toch neemt Napoleon in de Vlaamse collectieve herinnering een andere plaats in dan in de Waalse. Voor Vlaanderen is Napoleon een meedogenloze, roemzuchtige veroveraar zoals Van Loo die in zijn boek portretteert: ‘Hij was een tirannieke keizer met 3,2 miljoen doden op zijn geweten.’ In Frankrijk blijft Napoleon een nationale held. ‘En Wallonië vereenzelvigt zich sowieso meer met de Franse cultuur’, zegt historica Laurence Van Ypersele. ‘De Waalse identiteit heeft de Napoleontische tijd geïntegreerd.’

Een uiting daarvan zijn de populaire Napoleontische marsen in het zuiden van Wallonië, die door de Unesco als immaterieel werelderfgoed zijn erkend. ‘Wallonië is gelukkig deel te zijn geweest van het Franse rijk’, zegt Van Ypersele. ‘Hier spreekt men bijvoorbeeld niet van de Boerenkrijg. De Napoleontische tijd wordt als iets positiefs beschouwd.’

Maar je mag de Waalse interesse voor Napoleon ook weer niet overdrijven, waarschuwt Van Ypersele. ‘Napoleon is deel van de folklore, maar mensen voelen geen affectieve band met dat verleden. En dat in tegenstelling tot de Eerste Wereldoorlog, waarvan de honderdste verjaardag wel heel veel emoties losweekt. WOI is nog deel van het familieverleden.’


Politiek geforceerd

Toch betreurt ook Van Ypersele de discrepantie tussen de Waalse en de Vlaamse officiële belangstelling voor de herdenking. Zowel de Vlaamse desinteresse als de Waalse mega-investeringen noemt ze ‘politiek geforceerd’. ‘Herdenkingstoerisme is altijd een combinatie van historische, economische en politieke motieven. De herdenking van Napoleon moet ongetwijfeld gevoelens van francofone trots aanwakkeren, maar doorslaggevend waren in dit geval ook de commerciële motieven.’

Dat geeft ook voormalig Waals minister van Toerisme Paul Furlan toe. ‘Slechts twee toeristische bezienswaardigheden zetten Wallonië op de internationale kaart: het circuit van Francorchamps en Waterloo. In de Angelsaksische wereld is de interesse groot, maar ook de Chinezen zijn gefascineerd door Napoleon. Zij vormen de derde groep bezoekers aan Waterloo, na de Belgen en de Britten.’

Tot 400.000 bezoekers per jaar verwacht de Waalse overheid op de hernieuwde site. Die geven per dag 50 euro uit, volgens Furlan. ‘Vlaanderen had daar een graantje van kunnen meepikken. En Waterloo had een visitekaartje kunnen zijn voor het hele land.’

Dat beaamt de Vlaamse francofiel Bart Van Loo, die nochtans zeer kritisch is voor de historische figuur Napoleon. ‘We hadden die veldslag samen moeten vieren. Temeer omdat 10 procent van de soldaten in het leger van Wellington Nederlands sprak. Vlaanderen behoorde tot de overwinnaars.’


DS, 15-06-2015 (Lieven Sioen)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB