We krijgen het niet beter (en andere lessen van Balzac)

Thomas Piketty, ‘Kapitaal in de eenentwintigste eeuw’, Amsterdam: De Bezige Bij, 2014.


De Franse econoom Thomas Piketty maakt furore met zijn vuistdikke studie over inkomensongelijkheid. Om zijn punt te maken zet hij, naast bergen cijfermateriaal, ook literatuur in.


‘Wanneer heb je laatst een economist een beroep horen doen op Jane Austen en Balzac?’ Zo vroeg Nobelprijswinnaar Paul Krugman zich af in The New York Review of Books. Een economist die verwijst naar Jane Austen, Honoré de Balzac, Orhan Pamuk en Henry James om zijn theorieën te onderbouwen, en die daarna ontboden wordt door de adviseurs van Obama en door de Verenigde Naties om tekst en uitleg te komen geven? Literatuur die dient als bron voor grensverleggende economische inzichten?

Het gaat natuurlijk om Thomas Piketty, de Franse econoom die vooral buiten eigen land, en met name in de Engelstalige wereld, ophef heeft gemaakt met zijn theses over groeiende vermogensongelijkheid. In zijn boek Kapitaal in de eenentwintigste eeuw schetst hij de evolutie van kapitaal aan de hand van een veelvoud aan economische data en, verrassend genoeg, ook zorgvuldig uitgekozen literaire voorbeelden. Ook in de kritieken op zijn boek wordt er bijna zonder uitzondering, meestal vluchtig, verwezen naar de manier waarop hij literaire voorbeelden betrekt in zijn analyses.


Rendement op vermogen

Volgens Piketty’s onheilspellende boodschap is een lage economische groei de norm, en in het kapitalisme zorgt dit – door een hoger rendement op vermogen – voor een progressieve ongelijkheid. De decennialange groei in de westerse wereld na de Tweede Wereldoorlog waren niet meer dan een economische aberratie, en als er geen corrigerende maatregelen worden genomen zijn Amerika en Europa hard op weg om terug te keren naar het grimmige soort scheefgetrokken maatschappij dat we nog maar vaag kennen uit verhalen – inderdaad: uit de klassiekers van het negentiende-eeuwse realisme en naturalisme.

Wat is dan eigenlijk de rol van literatuur in dit toch vooral erg droge boek dat is gericht op de economisch onderlegde lezer? Op het eerste gezicht hebben de literaire voorbeelden vooral een algemeen illustratieve waarde, en dienen ze om iets toe te lichten wat de auteur in principe ook met andere teksten had kunnen doen. Bijvoorbeeld om aan te tonen hoe vanzelfsprekend een vast inkomen uit geërfde welvaart in de negentiende eeuw wel was: ‘een man van 1000 pond per jaar’ in de verhalen van Austen, ‘een vrouw van 6000 livres tournois’ bij Balzac: het vertelt een heel verhaal van welvaart gegarandeerd door stabiel rendement op vermogen – maar ook een verhaal van schrijnende ongelijkheid, want door eerlijk, hard werk kon zo’n kapitaal nooit worden opgebouwd.


Het dilemma van Rastignac

Piketty gebruikt literatuur ook op een fundamentelere manier om zijn theses te schragen. Hier is iets meer aan de hand dan gewoon een scène uit de literatuur gebruiken als voorbeeldje bij gebrek aan beter. Het beste is dat te zien in zijn lezing van Balzacs Le Père Goriot (Vader Goriot, 1835), een roman waaraan hij een belangrijk moreel vraagstuk ontleent: het ‘dilemma van Rastignac’, een term, overigens, die in recensies gretig werd opgepikt. Piketty noemt de les van Vautrin aan Rastignac in Vader Goriot ‘misschien wel de meest verhelderende inleiding’ tot de verschillende soorten inkomensongelijkheid.

Het dilemma waarvoor Rastignac, een ambitieuze jongeman in Parijs, zich ziet gesteld, is dit: probeert hij zijn idealen te volgen, en zich door noeste arbeid op te werken? Of zal hij in één klap fortuin maken door een onooglijke, maar bijzonder gefortuneerde jongedame te huwen – wier broer hij wel nog even uit de weg moet ruimen?

De cynische Vautrin maakt Rastignac duidelijk dat hij geen echte keuze heeft: zijn idealen zal hij, in de door en door corrupte wereld, in elk geval moeten opgeven. En zelfs in het meest rooskleurige scenario zal hij nooit in staat zijn het soort vermogen op te bouwen dat hij met dat huwelijk zó kan bereiken. Volgens Piketty is het meest beangstigende aan Vautrins les dat het de fundamenteel oneerlijke verdeling van welvaart in de negentiende eeuw in zulke onbarmhartig precieze cijfers schetst. Hij vat het dilemma van Rastignac als volgt samen: ‘Waarom zou je nog werken in dergelijke omstandigheden? Waarom zou je überhaupt nog moreel handelen?’


Vervalst

Deze conclusie, en het onderliggende verhaal, zijn van belang voor de toon van Piketty’s werk. Cijfers, grafieken en statistieken hebben geen inherente morele implicaties. Verhalen hebben die wel. Het dilemma van Rastignac maakt invoelbaar dat té grote vermogensongelijkheid fundamentele consequenties heeft voor ons morele handelen. Wat betekent het als het rijkste tien procent van de bevolking een volkomen onevenredig aandeel van de welvaart en inkomen bezit? Welke maatschappij moeten we ons daarbij voorstellen in ethische termen? Het zijn vragen die te veel economen de laatste tijd uit de weg zijn gegaan.

Grote delen van de westerse middenklasse hebben het onbestemde gevoel zich op een langzaam hellend vlak te bevinden. Dat de ongelijkheid groeit, dat de spelregels niet voor iedereen gelijk zijn – het is een moeilijk onder woorden te brengen gevoel van onbehagen dat door steeds meer mensen wordt gedeeld. Het is ook een van de ongeschreven wetten in de HBO-serie The wire, het huidige equivalent van Balzac en Austen: the game is rigged, het spel is vervalst ten voordele van een kleine groep geprivilegieerden.

De tour de force van Piketty is dat hij niet alleen de cijfers heeft samengebracht die aantonen dat het wel degelijk om meer dan een gevoel gaat, maar dat hij, met behulp van uitstapjes in de literatuur, ook de morele implicaties van die cijfers meegeeft. En ons, met de wereld van Balzac, een onbehaaglijk toekomstbeeld voorhoudt.


DS, 18-07-2014 (Lieven Ameel)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB