Natiestaat kraakt, maar wereld zonder grenzen is illusie


De verwarring begint al met haar naam. Opgroeiend in het nationalistische Turkije van de jaren zestig, leidde die soms tot vragende blikken, zegt politiek filosofe Seyla Benhabib (1950). "Benhabib - de naam is half Joods, half Arabisch. Goed Joods zou zijn: Ben-hafiz, goed Arabisch: Ibn-habib. Mensen hielden het er maar op dat ik Arabisch was, en dat die 'ben' er per ongeluk ingeslopen was."


Maar Seyla Benhabib is wel degelijk Joodse. Ze komt uit een Sefardisch geslacht, ballingen uit Spanje, die in 1492 werden verdreven. Het leven van Benhabib is één grote grensoverschrijding. In haar ouderlijk huis in Istanbul spraken ze Ladino (Joods-Spaans), Frans en Turks. Op de Amerikaanse middelbare school voor meisjes sprak ze Engels. Ze promoveerde in de Verenigde Staten, vertrok naar Duitsland om bij Jürgen Habermas te leren, woonde er een aantal jaar - haar eerste man was Duits - en keerde weer terug naar de VS, waar ze hoogleraar politieke filosofie aan Yale werd.

Haar carrière heeft ze gewijd aan de vraag hoe je moet omgaan met grenzen. Ze is een hartstochtelijke kosmopoliet, maar ze beseft ook dat democratische gemeenschappen grenzen nodig hebben om te overleven. In boeken als 'Democracy and Difference' (1996), 'The Rights of Others' (2004), 'Another Cosmopolitanism' (2006) en meer recent 'Dignity in Adversity: Human Rights in Troubled Times' (2011) zoekt ze naar een 'kosmopolitisme zonder illusies'.

Ze houdt ervan vraagstukken abstract te benaderen. Maar de laatste jaren belandde ze steeds dieper in de 'modder' van de politiek en slibt haar bibliotheek vol met boeken over internationaal recht. Want daar ligt volgens haar een probleem: het is niet toegesneden op de vraagstukken van de 21ste eeuw. De internationale orde is geënt op een kluwen van Verlichting en Romantiek, van mensenrechten én nationalisme. En haar instituties stammen uit de jaren net na de Tweede Wereldoorlog, toen de wereld er heel anders uitzag dan nu.

Dit alles wreekt zich waar het de omgang met vreemdelingen betreft, betoogt Benhabib. In een wereld die steeds meer verstrengeld raakt, wint de vraag hoe je moet omgaan met grenzen alleen maar aan urgentie. Des te meer, voorspelt Benhabib, zullen de 'innerlijk spanningen' van het internationaal recht ons opbreken.


Wat zijn dat voor spanningen?

"Kortgezegd: er is wel een recht op emigratie, maar niet op immigratie. Iedereen heeft het recht zijn land te verlaten, maar landen hebben niet de plicht mensen op te nemen. Dat is een logische absurditeit. Er is natuurlijk wel recht op asiel - maar niet om zich ergens te vestigen. De norm is vrijheid van beweging, maar die vrijheid geldt in de praktijk niet voor iedereen. Neem het onderscheid tussen politieke en economische vluchtelingen. Volgens mij is dat theoretisch onhoudbaar en in de praktijk niet te handhaven. Vaak is er overlap tussen economische, etnische, religieuze of gender-gerelateerde motieven. En trouwens, wat is er mis met economische motieven? Als iemand zijn geluk elders wil beproeven, wat is daar dan op tegen? Waarom zou iemand die zijn land vanwege religieuze of politieke vervolging ontvlucht méér aanspraak mogen maken op onze gastvrijheid dan iemand die armoede ontvlucht?"


Nou ja, veel migranten kunnen best overleven in hun thuisland. Ze willen alleen een beter leven.

"En waarom zouden ze dat niet mogen? Ik wilde dat ook. Ik heb een baan gekregen aan een Amerikaanse topuniversiteit. Ik had mijn weg in Istanbul ook wel kunnen vinden. Maar ik zocht een beter leven, en dat vond ik hier. De waarheid is dat landen best hoogopgeleide gelukzoekers willen, maar niet ongeschoolde gelukzoekers."


Daar zit wat in, toch?

"Het is hypocriet. Kijk naar de manier waarop de Europese Unie omgaat met vreemdelingen. Met behulp van de meest geavanceerde technieken worden grenzen opgetuigd en bewaakt. Waar de interne grenzen binnen de EU verdwijnen, wordt de buitengrens des te ondoordringbaarder. De vreemdeling wordt een misdadiger. Een overtreder - hij overschrijdt een grens, letterlijk en figuurlijk. Frontex-soldaten sturen asielzoekers soms weg zonder dat ze een asielaanvraag hebben kunnen indienen - een flagrante schending van internationaal recht. En werkt dit beleid?

Europa zou zich moeten realiseren: mensen komen hierheen omdat wij eerst daarheen gingen. Europeanen deden in het verleden niet anders - als er één groep is die ervan hield om grenzen over te steken, dan waren het de Europeanen. Zij zochten hun geluk in Amerika, in Azië, in Afrika..."


Bedoelt u nu dat Europa gastvrijer moet zijn om koloniale schuld af te kopen?

Ze zucht. "Nee, nee, zo bedoel ik het niet. Ik bedoel dat we het verhaal dat we over onszelf vertellen onder de loep moeten nemen. Laten we eerlijk naar onszelf en naar ons verleden kijken. Want de impuls om 'gelukzoeker' te zijn is iets wat helemaal bij de Europese geschiedenis en identiteit hoort. Die gelukzoekers, dat waren en zijn wij zelf. Het is kortzichtig om deze universele drang naar een beter leven niet ook in onszelf te zien."


Hoe zou een Europees land als Nederland dan moeten omgaan met vreemdelingen die aankloppen aan zijn poorten?

"We zouden onszelf moeten afvragen: waarom verspillen we zoveel energie aan het buitenhouden van vluchtelingen, als ze toch blijven komen? En kapseizen in gammele bootjes? En waarom verspillen we vervolgens zoveel tijd en geld aan het uitpluizen van hun vluchtverhaal, om te kijken of ze niet stiekem toch 'gelukzoekers' zijn? Vaak is het onbegonnen werk: ze komen uit staten die überhaupt niet functioneren. Hoe moeten ze documenten leveren die ze nooit hebben gekregen? Als je nu in plaats van deze hele bureaucratie van de achterdocht zegt: oké, ik geef je een proeftijd van, zeg, vijf jaar. Het maakt niet uit wat je beweegredenen zijn - zolang je met goede bedoelingen komt, ben je welkom. Bewijs maar dat je in ons land kunt en wilt leven."


Hoe dan?

"Laat bijvoorbeeld zien dat je rond kunt komen. En dat je de taal leert. Natuurlijk is het lastig om precieze voorwaarden te formuleren, en moeten er allerlei uitzonderingen worden bedacht. Ongetwijfeld brengt dat op zijn beurt een hele bureaucratie met zich mee, maar het is het proberen waard. Het gaat om de houding die je aanneemt. Je treedt de vreemdeling anders tegemoet. Met open vizier.

In de ontmoeting met de ander is er altijd een moment van onbeslistheid. De Franse filosoof Jacques Derrida wees op de verwantschap tussen 'hospitality' (gastvrijheid) en 'hostility' (vijandigheid). Wat wil die vreemdeling? Is het een vriend of een vijand? Er zitten natuurlijk gevaarlijke individuen tussen. Maar de meesten komen in vrede."


Om van onze welvaart te profiteren. Dat moeten we dus toestaan?

"De demografie van migratie wordt vaak verkeerd begrepen. Migranten zijn over het algemeen echt geen egoïstische uitvreters of profiteurs. De migrant is een jonge man of vrouw die wanhopig zijn of haar levensomstandigheden wil verbeteren, daar allerlei ontberingen voor over heeft en die bereid is om hard te werken. Dat moet je niet criminaliseren. Dat zijn eervolle motieven.

We moeten begrijpen hoe onze wereld steeds meer verbonden raakt. Onze welvaart hangt samen met armoede elders. Dat is de paradox: terwijl grenzen steeds hoger worden opgetrokken, steeds zichtbaarder worden gemarkeerd, raken we steeds meer met elkaar verweven. Nooit wisten we zoveel van elkaar en nooit oversteeg de economie zozeer de grenzen van de natiestaat. Maar zoals Derrida ook terecht opmerkte: een 'planeet' delen is nog niet hetzelfde als een 'wereld' delen. Onze planeet lijkt soms net op een kamer vol autistische kinderen die spectaculair falen om elkaar te begrijpen."


U pleit voor open grenzen. Maar komen ze dan niet allemáál hierheen?

"Dat is een misverstand. Sociologen en antropologen leren ons dat er 'push' en 'pull'-factoren zijn bij migratie. De grootste pullfactor is en blijft werk. De stroom van Mexicanen naar de VS is bijvoorbeeld zo goed als opgedroogd sinds de economie in de VS in het slop zit. En dit ondanks een recente amnestieregeling voor 11 miljoen ongedocumenteerde Mexicanen. Ik denk niet dat vriendelijke grenzen tot massa-immigratie leiden."

Filosofisch baseert Benhabib zich in haar boeken vooral op Immanuël Kant, die in zijn essay 'Zum ewigen Frieden' het concept van een 'recht op gastvrijheid' ontwikkelde. Kant omschreef kosmopolitisme als een universeel mensenrecht: zolang de vreemdeling met vreedzame intenties komt moet je hem onderdak verschaffen, schreef hij. Volgens Benhabib is dit 'recht op gastvrijheid' in het huidige mensenrechtendiscours te weinig uitgewerkt.

Kant maakte in dat essay wel een onderscheid tussen 'toegangsrecht' en 'blijfrecht'. Iedereen verdient een gastvrije bejegening, maar het is aan het ontvangende land om te beslissen of de vreemdeling mag blijven, schreef hij.

"Het is heel interessant om te bekijken waaróm Kant die nuancering maakt. Hij doet dat namelijk niet om Europa voor vreemdelingen te behoeden, maar omgekeerd: uit angst voor Westers imperialisme. Toen hij het essay schreef waren wij het, de Europeanen, die overal naartoe gingen."


U vindt dus dat we verder moeten gaan dan Kant. Maar waarom zou ik iemand die voor mijn deur staat voor altijd bij mij moeten laten wonen?

"Ik zeg niet dat het zonder voorwaarden moet. Ze zullen bijvoorbeeld dezelfde mensenrechten moeten onderschrijven als wij - ik vermijd het woord 'waarden', dat vind ik een vage term. Je kunt nog andere voorwaarden bedenken."


Maar waarom is er überhaupt de plicht?

"Omdat wij ook in de positie van vreemdeling terecht kunnen komen. Wij hadden in hun schoenen kunnen staan. Daar komt het in de kern op neer. Het is de fundamentele wet van wederkerigheid. Die is diep verankerd in het menselijk bewustzijn. Samenlevingen en religies overal ter wereld hebben daar een besef van gehad."

Benhabib citeert het Oude Testament: "Behandel de vreemdelingen zoals u zelf behandeld zou willen worden. Want wij waren ooit ook vreemdelingen in Egypte."

Benhabib staat op en loopt naar de keuken. Ze komt terug met dampende mangothee in een porseleinen pot. "Gekocht in Turkije", glimlacht ze. Ze houdt van rituelen, zoals uitgebreid theedrinken. De Amerikanen leven naar haar zin te snel, te hectisch. Daar kan ze nog steeds niet aan wennen.


Wat voelt u zich nu? Turkse? Joodse? Of toch Amerikaanse?

"Tja. Ik zit ergens 'in-between'. Die staat van 'ergens tussenin zijn', van ontworteling, is waarschijnlijk steeds meer een universele conditie aan het worden. Steeds meer mensen hebben dat. Dat gevoel van je net niet helemaal thuisvoelen, waar je ook bent. Alles is tijdelijk, je hoort nergens echt bij."


Projecteert u niet uw eigen levensverhaal op de rest van de wereld?

"Nee. Ik geloof dat ik door mijn verhaal de dingen juist scherper zie."


Hoe belangrijk is uw Joodse achtergrond voor u?

"Toen ik opgroeide was het duidelijk. Het klinkt misschien raar, maar ik groeide op met de verhalen over de ballingschap uit Spanje in 1492. Dát was wie we waren. We deden niet veel aan ons Joods-zijn, we waren cultuurjoden, gingen maar een paar keer per jaar naar de synagoge. Maar er was geen twijfel over onze identiteit. Als jonge vrouw heb ik gerebelleerd tegen dit milieu. Ik emigreerde. Ik trouwde met een niet-Joodse man. En lange tijd wilde ik mijn Joods-zijn niet benoemen. Maar ik merk dat ik er de laatste tijd steeds makkelijker over praat."

Ze kijkt uit het raam van haar appartement aan het statige Park Avenue op Manhattan. "Thuis... Dat is voor mij toch nog steeds Istanbul. Als ik uit het vliegtuig stap en in de auto over de Bosporus rijd, gaat mijn hart sneller kloppen. Ik herinner me hoe ik als kind de zomers doorbracht op de prinseneilanden, in de Zee van Marmara. Hoe het water de zon weerkaatste. Ja, als ik aan 'thuis' denk, dan is dat wat ik zie. Water waarop het zonlicht schittert."


Trouw, 29-12-2013 (Wilfrid van de Poll)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB