De kluizenaar die Erdogan op de knieën wil


Eerst ruimden ze samen de seculiere oppositie uit de weg. Nu staan ze met getrokken messen tegenover elkaar. In Turkije speelt zich een islamitische burgeroorlog af tussen twee conservatieve, religieuze bewegingen.


‘Ik ben eerder een verlegen man’, antwoordde Fethullah Gülen deze zomer op de vraag van een Amerikaanse tijdschrift waarom hij zo weinig interviews geeft. De Turkse prediker woont al bijna veertien jaar in de heuvels van Pennsylvania. Hij bezit er een idyllisch resort, maar zelf betrekt hij slechts een klein, sober kamertje. ‘Ik stam uit een eenvoudige familie en heb altijd in nederige omstandigheden geleefd’, legde hij uit aan The Atlantic.

Maar vanuit zijn kluizenaarscel bestiert de 72-jarige Turkse prediker een wereldwijd imperium van studiecentra, scholen – onder meer de Lucerna-scholen in België – en miljoenen invloedrijke volgelingen die hem vereren als een heilige.

Hizmet (Dienst), Gülens beweging, is geen strakke organisatie met een leider en lidgeld betalende leden, eerder een los verband – maar vermoedelijk wel het grootste islamitische netwerk ter wereld. Gülen is de bezieler, niet de formele baas. Reizen doet hij vanwege zijn zwakke gezondheid niet meer, maar hij blijft zijn boodschap verspreiden via internet, televisie en de bevriende krant Zaman.

Gülen werd op 27 april 1941 geboren in het aartsconservatieve noordoosten van Turkijë, als zoon van een imam in een gezin met zeven kinderen. In 1999 vluchtte hij naar de VS om een veroordeling wegens het beramen van een staatsgreep te ontlopen.

Vanuit zijn Amerikaanse ballingsoord leidt hij nu de opstand tegen zijn voormalige bondgenoot, de Turkse premier Tayyip Erdogan. De tweespalt spatte ruim een maand geleden open, toen Erdogan zijn plan bekendmaakte om de privéscholen te sluiten die studenten voorbereiden op het toegangsexamen tot de universiteiten.

Dat werd algemeen gezien als een regelrechte aanval op de Hizmet-beweging van Gülen, die een derde van deze scholen leidt. Deze instellingen, die hoogstaand, seculier onderwijs bieden, zijn voor de Gülenisten een belangrijke bron van inkomsten en een rekruteringsvijver. Het merendeel van Gülens volgelingen werd er gevormd. Het zijn overwegend succesvolle ondernemers en intellectuelen, die vermoedelijk vijf tot twintig procent van hun inkomen aan de beweging afdragen.


Kunst- en vliegwerk

Erdogans Partij voor Rechtvaardigheid en Ontwikkeling (AKP) en de Gülenisten vonden elkaar rond de eeuwwisseling in hun gezamenlijke strijd tegen de seculiere staat en het leger als behoeder van het kemalistisch gedachtegoed.

Hizmets sterke aanwezigheid in politie en gerecht, en vermoedelijk ook in de lagere rangen van de strijdkrachten, waren daarbij cruciaal. ‘De Ergenekon-processen tegen honderden militairen waren de wraak van de Gülenisten voor de onderdrukking van conservatieve moslims in de jaren negentig’, aldus Gareth Jenkins van het Central Asia-Caucasus Institute aan de Johns Hopkins University. Ergenekon zou een clandestien, seculier genootschap zijn geweest dat de regering omver wilde werpen. Een exponent van de ‘diepe staat’, in het Turkse politieke jargon. Sinds de organisatie in 2007 werd ‘ontdekt’ zijn meer dan vijfhonderd militairen, advocaten en journalisten opgepakt.

Stap na stap veroverden de AKP en Hizmet de Turkse instellingen. ‘En nu hebben ze zelfs enkele belangrijke posten in de legertop onder hun controle’, zegt Zihni Özdil, docent geschiedenis van het Midden-Oosten aan de Erasmus Universiteit, aan de telefoon uit Amsterdam. ‘Dat is onuitgegeven in Turkije.’

Voor scherpe waarnemers was het evenwel van in het begin duidelijk dat de alliantie met kunst- en vliegwerk samenhing. De AKP en Hizmet hebben andere wortels. De AKP stamt uit Milli Görüs (Nationale Visie), een islamistische groepering geïnspireerd door de Egyptische Moslimbroeders. Erdogan was een discipel van de ultraconservatieve ex-premier Necmettin Erbakan, al ging hij later zijn eigen politieke weg om de AKP op te richten.

De Hizmet van Gülen is geen politieke partij, maar een los verband van gelijkgezinden – volgens sommigen ‘religieuze secte’ – die haar karretje de jongste decennia aan verschillende partijen hing.

‘Wat er zich momenteel afspeelt in Turkije is een ordinaire machtsstrijd tussen beide groepen’, zegt Özdil. ‘Het stond vast dat eenmaal de alliantie een einde had gemaakt aan de macht van de oude seculiere elites, er een interne machtsstrijd zou uitbreken.’


Winkelcentra

De eerste barsten in de alliantie werden enkele jaren geleden zichtbaar, met name over het buitenlands beleid en de Koerdische kwestie, aldus Svante Cornell van het Central Asia-Caucasus Institute. Gülen kan zich niet verzoenen met Erdogans anti-Israëlische beleid en diens lauwe liefde voor de Europese Unie. Ook de vredesgesprekken met de Koerdische PKK bevielen Gülen niet.

Maar Hizmet werd vooral te ambitieus voor Erdogan. De beweging wilde mee regeren. En dus begon de premier de partij, de administratie en de justitie te zuiveren van Hizmet-getrouwen. Een maand geleden waagde hij zich, zoals gezegd, aan een aanval op de Gülen-scholen. De beweging sloeg meteen terug met de arrestatie van tientallen Erdogan-getrouwen op beschuldiging van corruptie (DS 19 december). Daarop was de premier weer aan zet: hij ontsloeg prompt de betrokken politiemensen en magistraten.

Volgens Erdogan is Hizmet een bende die met buitenlandse machten meeheult tegen de rechtmatige, vrome AKP-regering.

De strijd woedt ook binnen de AKP, waar de Gülenisten heel wat machtsposities hebben ingenomen. Onder andere president Abdullah Gül leunt aan bij Hizmet. Daarom probeert Erdogan nu zijn eigen pionnen – zoals de tien eergisteren vervangen ministers – op belangrijke posities te plaatsen.

Dat gevecht zal nog intenser worden naarmate volgend jaar de presidentsverkiezingen naderen. Erdogan beloofde geen derde ambtstermijn aan te gaan als premier en hoopt dus president te kunnen worden om aan de macht te blijven. Maar Gül is niet bereid zonder slag of stoot zijn positie prijs te geven.

Wie als overwinnaar uit de bus komt, doet er volgens Özdil weinig toe. Turkije zal volgens hem dezelfde koers blijven varen in economisch en cultureel opzicht. ‘Het gedachtegoed van Milli Görüs en Gülen verschilt weinig. Beide zijn ultraconservatief, patriarchaal, creationist en neoliberaal.’

‘Hun Turkije is het Turkije van de moskeeën, de winkelcentra en de kredietkaarten’, zegt Özdil. De opstand, eerder dit jaar, van de seculiere jongeren in Gezi-park was een reactie tegen dat neoliberalisme en tegen de pogingen van de overheid om ‘kuis gedrag’ te bevorderen.

‘Maar het zijn wel verschillende machtsblokken. De AKP steunt vooral op de armen. Net als de Moslimbroeders hebben ze dertig jaar lang in de stedelijke sloppenwijken en op het platteland sociale netwerken uitgebouwd. Gülen rekruteert vooral uit intellectuelen en zakenlui, maar heeft geen echte basisbeweging.’

Özdil denkt trouwens niet dat een van beiden uitgesproken de overhand zal behalen. Hij ziet een nieuwe machtsbalans ontstaan omdat ze niet zonder elkaar kunnen. Geen van beiden is groot genoeg om het alleen te rooien. Immers: zowat de helft van de Turken moet helemaal niets van de ene of de andere hebben.


DS, 27-12-2013 (Evita Neefs)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB