Handel in angst

Frank Furedi


De mens heeft altijd angstgevoelens gekend. Maar de manier waarop we die angst beleven, en waar we precies bang voor zijn, verandert voortdurend. Middeleeuwers waren vooral bang voor vulkaanuitbarstingen en zonsverduisteringen, die zogezegd symptomen van goddelijke vergelding waren. In het Victoriaanse tijdperk was werkloosheid een reden tot angst.


Maar vandaag lijkt zowat alles ons angst aan te jagen. Dat komt onder meer doordat het leven gedomineerd wordt door verschillende groepen van 'angstondernemers' die door angst te zaaien opkomen voor de eigen zaak, bepaalde beweringen naar voren schuiven of producten verkopen. Politici, de media, ondernemingen, milieuorganisaties, gezondheidsdiensten en activisten wijzen ons voortdurend op nieuwe gevaren.

Die angstondernemers proberen onze angst voor het leven tastbaar te maken. Elke belangrijke gebeurtenis wordt aangegrepen om verschillende angstverhalen de wereld in te sturen. Neem nu bijvoorbeeld de nasleep van de orkaan Katrina. Alsof het nog niet erg genoeg is dat we ons zorgen moeten maken over de vreselijke gevolgen van die catastrofe, verkondigen sommige angstondernemers dat het einde nog niet in zicht is. Door de opwarming van de aarde zouden rampen als de orkaan Katrina in de toekomst niet meer uitzonderlijk zijn. Vrijemarktideologen geven 'de bureaucratie' de schuld van de slecht aangepakte reddingsoperaties. Tegenstanders van president George W. Bush wijzen de oorlog in Irak met de vinger. Bush zelf schuift de verantwoordelijkheid door naar de lokale overheid. En intussen beschouwen sommigen de ramp in New Orleans als het bewijs van Gods straf voor de menselijke zonden, terwijl anderen een samenzwering tegen het zwarte ras ontwaren.

De hevige concurrentie tussen de angstondernemers helpt een klimaat van sterk wantrouwen te bestendigen. Het zal niemand verbazen dat veel zwarte Amerikanen geloven dat de regering-Bush de blanke buurten in New Orleans wou beschermen door de dijken gericht te doorboren zodat zwarte buurten overstroomd werden.

Het zijn niet alleen grote rampen, zoals Katrina, die verschillende en tegenstrijdige angsttheorieën veroorzaken. Stel je voor dat je een kind bent. Jarenlang hebben ze je verteld dat de zon een dodelijk gevaar is voor je kinderen en dat je hen moet beschermen tegen huidkanker door ze zo min mogelijk bloot te stellen aan de zon. Maar deze zomer duikt er ineens een rapport op over een stijgend tekort aan vitamine E bij kinderen die te veel beschermd zijn geweest tegen de zon. Wat moet je dan? Feit is dat steeds meer menselijke ervaringen - van natuurrampen tot kinderen die buiten spelen - geïnterpreteerd worden door de verschillende beweringen van angstondernemers.

De maatschappij kan problemen waar kinderen mee te maken hebben, vandaag niet langer bespreken zonder paniek te zaaien. Onderzoek toont aan dat kijkers die een kind op het televisienieuws zien, automatisch negatief nieuws verwachten. Van de mensen die een foto te zien kregen van een man die een kind knuffelt, antwoordde de meerderheid dat het om een pedofiel ging, en niet om bijvoorbeeld een liefhebbende vader.

Angst heeft zijn relatie met ervaringen verloren. Bij een specifiek gevaar, zoals de pest of oorlogshandelingen, kan angst een emotie zijn die ons de juiste richting uit stuurt. Maar als angst zo willekeurig als vandaag gepropageerd wordt, creëert het een onbestemd angstgevoel dat zich op wat dan ook kan richten. Angst kan ons dan stuurloos maken en onze eigen ervaringen naar de achtergrond duwen. Angst heeft vandaag geheel negatieve connotaties verworven.

Een van de typische kenmerken van de angst van vandaag is dat hij een eigen leven is gaan leiden. Angst wordt vaak aangehaald als een probleem op zich, iets wat niets meer te maken met enig specifiek object. Van oudsher koppelen maatschappijen angst aan een duidelijk omschreven gevaar: angst voor de pest of angst voor honger. Het gevaar wordt omschreven als het onderwerp van de angst: het probleem was de dood, een ziekte of honger. Vandaag stellen we vaak de angst zelf voor als een gevaar. Een treffend voorbeeld van die ontwikkeling is de angst voor misdaad. Vandaag wordt de angst voor misdaad gezien als een ernstig probleem dat in zekere mate losstaat van het misdaadprobleem zelf. Daarom lijken politici en politie vaak meer in te zitten met het indijken van de publieke angst voor misdaad dan met het indijken van de misdaad zelf.

Maar angst voor de misdaad als een probleem op zich is niet louter een reactie op de afbrokkeling van orde en gezag. Angst als een probleem op zich blijft niet beperkt tot het misdaadprobleem. Ook de angst voor terrorisme wordt gezien als een probleem dat losstaat van de eigenlijke fysieke bedreiging van de maatschappij. Daarom zijn zoveel maatregelen in naam van de strijd tegen het terrorisme in werkelijkheid gericht op de beheersing van de angst van de bevolking.

De algemene angst voor de gezondheidsrisico's van gsm's is een risico op zich geworden. Uit studies is gebleken dat de angst van de bevolking kan leiden tot gezondheidsproblemen en dat zulke angsten 'zelf een effect kunnen hebben' op het welzijn van de mensen. De angst voor gezondheidsrisico's speelt nu zelfs een belangrijke rol bij de goedkeuring van bouwaanvragen. Angst wordt door overheidsinstanties als een onafhankelijke variabele gezien.

Ook het rechtssysteem heeft zich deze trend eigen gemaakt. In de Amerikaanse rechtbanken is er een duidelijke trend om angst te vergoeden, zelfs als er geen sprake is geweest van een waarneembare fysieke bedreiging. Dat is een belangrijk verschil met de gebruiken uit het verleden, toen alleen een angstreactie op een feitelijke gebeurtenis vergoed werd. Nu is de angst dat iets negatiefs kan gebeuren, ook al een reden om aanspraak op een vergoeding te maken. Zo is bijvoorbeeld al aangevoerd dat mensen die in angst zitten om hun gezondheid doordat een verbrandingsoven dicht bij hun huis zal worden gebouwd, vergoed moeten worden.

Politieke debatten worden vaak herleid tot verschillende verhalen over mogelijke gevaren. Verhalen over het gevaar van terrorisme, overgewicht bij kinderen of asielzoekers strijden met elkaar om de publieke aandacht. Onze angsten worden gepolitiseerd en er ontstaat een politiek van de angst. Gezondheidsactivisten, milieuactivisten en actiegroepen doen niet onder voor politici in het gebruik van angstverhalen om de eigen agenda door te drukken. Ze willen allemaal de aandacht trekken met alarmerende verhalen over misdaad en orde en gezag.

Het verhaal van de angst heeft zoveel weerklank gevonden dat het nu op een persoonlijke en individuele manier uitgedrukt wordt. Op een specifieke gebeurtenis wordt nog zelden gereageerd met een algemene angst bij de bevolking. De politiek van de angst leidt veeleer tot een gevoeligheid voor het leven in het algemeen. De bewering 'Ik ben bang' drukt dan ook een diffuus gevoel van machteloosheid uit.

En toch zou de politiek van de angst geen succes kennen als ze niet zoveel weerklank vond in het culturele klimaat van vandaag. Politici kunnen nu eenmaal geen angst laten ontstaan uit het niets. Ze hebben ook niet het monopolie over de inzet van het angstwapen: paniek over gezondheid of veiligheid kan net zo goed ontstaan op het internet of door de activiteiten van actiegroepen of overheidsdiensten. Paradoxaal genoeg besteden de overheden evenveel tijd aan het indijken van de effecten van spontaan ontstane angstverhalen als aan de eigen angstcampagnes.

De politiek van de angst vindt zoveel weerklank omdat het 'persoon-zijn' vandaag wordt omschreven in termen van mentale gezondheid. Steeds meer mensen worden voorgesteld als individuen, die het ontbreekt aan de emotionele redmiddelen om de uitdagingen van het leven aan te kunnen.

Een voorbeeld daarvan is het recente rapport over de gevolgen van de ramp in Tsjernobyl. Je moet het zeshonderd bladzijden dikke rapport in drie delen al heel grondig doornemen om het goede nieuws te ontdekken dat het ongeluk in de kernreactor in Tsjernobyl minder dan 50 doden tot gevolg heeft gehad - ondanks alle beweringen dat er uiteindelijk duizenden mensen zullen sterven en dat zelfs nog meer mensen vreselijke pijn zullen kunnen lijden. De studie heeft bij de getroffen bevolking geen bewijs gevonden van een verminderde vruchtbaarheid of een stijging in aangeboren misvormingen. Maar geheel in overeenstemming met het huidige klimaat kwam het rapport tot de conclusie dat het grote probleem in Tsjernobyl de mentale gezondheid van de getroffen mensen is.

In de privé-sector maken veel bedrijven alleen nog reclame via de handel in angst. Soms proberen ondernemers de mensen angst aan te jagen zodat ze hun producten zouden kopen. Zowel de verzekerings-, de veiligheids- als de gezondheidssector doet voor zijn marketingstrategie een beroep op de persoonlijke veiligheid. Ook de IT-sector en zijn legertje consulenten buiten angst uit om goederen en diensten aan de man te brengen.

Soms is het moeilijk om uit maken waar precies de grens ligt tussen de economie van de angst en het uitlokken van ongerustheid over een aankomende ramp. Lange tijd werd het Y2K-probleem, ook wel de millenniumbug genoemd, beschouwd als de voorbode van een grote ramp. Nog nooit werd zo'n enorme internationaal gecoördineerde inspanning op touw gezet om de ramp te voorkomen. Er werden miljarden dollars uitgegeven om de mogelijke technologische crisis aan te pakken. Slechts een kleine minderheid van IT-experts durfde te twijfelen aan de woorden van hun collega's die het millenniumbug-probleem in het leven geroepen hadden.

Maar wie heeft een millenniumbug nodig als we het broeikaseffect hebben? Vandaag levert de opwarming van de aarde genoeg drama om een angstklimaat te creëren. Zowat elk onverwacht natuurfenomeen kan tegenwoordig een ecologische catastrofe aankondigen. Alleen een volledige reorganisatie van het economische en sociale leven kan, zo wordt ons verteld, het menselijke ras van de ondergang redden.

Het taalgebruik van tegenwoordig weerspiegelt de trend om bij alle problemen en onrustbarende het overleven van de menselijke soort in vraag te stellen. Termen als 'plaag', 'epidemie' of 'syndroom' worden willekeurig gebruikt om te onderstrepen hoezeer het menselijk bestaan in het gedrang komt. Het woord 'plaag' behoort nu tot het alledaagse taalgebruik. Door dat soort apocalyptische woordenschat worden uitzonderlijke gebeurtenissen een normaal risico. De ontvoering van een kind - gelukkig een zeldzame gebeurtenis - wordt tegenwoordig beschouwd als een normaal risico waar elk kind aan blootgesteld wordt. Op dezelfde manier worden levensbedreigende situaties voorgesteld als normaal. Volgens de socioloog Krishnan Kumar is de apocalyptische verbeelding bijna banaal geworden en brengt ze een gevoel over van ,,millenniumgeloof zonder enige zin voor de toekomst''.

De handel in angst gedijt in een maatschappij die zich het geloof heeft eigen gemaakt dat mensen te machteloos zijn om alle risico's het hoofd te kunnen bieden en voortdurend geconfronteerd worden met één probleem: overleven. Dit klimaat van machteloosheid heeft geleid tot een markt waar verschillende angsten met elkaar wedijveren om tot de publieke verbeelding te spreken. Sinds september 2001 gebruiken angstondernemers de publieke angst voor terrorisme om de eigen belangen te propageren. Politici, ondernemingen, actie- en belangengroepen hebben een eigen egoïstische agenda voor ogen wanneer ze de publieke angst voor terrorisme manipuleren.

Doorheen de geschiedenis heeft de heersende elite angst als een politiek wapen gebruikt. Machiavelli gaf al aan dat heersers ,,meer veiligheid zullen vinden in vrees dan in liefde'', en opeenvolgende generaties van autoritaire regeringen hebben die raad ter harte genomen. Angst onderdrukt, terroriseert en houdt de openbare orde in stand. Een algemene reactie op een zogenaamd gevaar kan ook de basis vormen van overeenstemming en eenheid.

Maar het propageren van angst is niet alleen een zaak van oorlogszuchtige conservatieven. Angst is een perspectief geworden van burgers over de politieke grenzen heen. Sterker nog, het belangrijkste kenmerk van de verschillende partijen en bewegingen is wat ze het meeste angst aanjaagt: de achteruitgang van het milieu, onverantwoordelijke ondernemingen, immigranten, pedofielen, misdaad, de opwarming van de aarde, of massavernietigingswapens. Vandaag wil de politiek van de angst overeenstemming bereiken en een eenheid smeden rond een anders onsamenhangende elite. Ongeacht de bedoeling is de belangrijkste strekking het idee op te dringen dat er geen alternatief is. Maar er is altijd een alternatief. Of we ons nu wel of niet bewust zijn van de keuzes die voor ons liggen hangt af van het feit of we onze kwetsbaarheid de bovenhand laten halen, of onze weerbaarheid.

(Frank Furedi is hoogleraar sociologie aan de universiteit van Kent. Zijn recentste boek is 'The politics of Fear: beyond Left and Right', uitegegeven door Continuum.)

DS, 19-11-2005

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB