Religie voor atheïsten

Alain De Botton, Religie voor atheïsten. Een heidense gebruikersgids. Vertaald door Jelle Noorman, Atlas, 318 blz.


In zijn zevende boek, Religie voor atheïsten, buigt de atheïstische Alain de Botton zich over wereldreligies. Welke positieve aspecten zijn ook bruikbaar in een seculier leven? De Botton noemt zijn boek een 'gebruikersgids', al geeft hij toe dat enkele ideeën vooral dienen om te provoceren en de lezer te laten nadenken. Wie het werk van De Botton kent, zal vooral geboeid zijn door zijn ideeën over gemeenschapszin en onderwijs. In andere hoofdstukken van dit boek herhaalt De Botton zichzelf.


Wanneer ik Alain de Botton ontmoet, heb ik er net een week vakantie in een Drents dorp op zitten. De daken zijn er van stro en de taken op de boerderij bepalen er het verloop van de dag. In het midden van het dorp geeft de kerkklok het ritme aan. Op zondag gaat iedereen naar de mis en wie dat verzuimt - wij bijvoorbeeld - wordt met argusogen bekeken. Deze gemeenschap met haar ondoordringbare bast geeft je het gevoel een indringer te zijn. Toch voert Alain de Botton gemeenschapszin binnen religieuze groepen aan als een van de grote pluspunten van een religieus leven.

'Natuurlijk hebben veel religieuze gemeenschappen iets ontoegankelijks', beaamt hij als ik hem over mijn Drentse ervaring vertel. 'Hoewel het christendom voorschrijft dat de deur moet openstaan voor vreemden. Veel religies zijn al te gesloten systemen. De seculiere beweging die ik voor ogen heb, zou open moeten zijn. We leven in het Wikipedia-tijdperk en openheid, een constante input van ideeën is belangrijk.'

Hij denkt even na en vervolgt: 'Ik kan zonder al te veel moeite tientallen slechte kenmerken opnoemen van religies. Alleen gaat het daar niet over in mijn boek. Ik ben op zoek gegaan naar kenmerken van religies die zinvol kunnen zijn voor niet-gelovigen.' De vraag of er een god is of niet, interesseert De Botton niet: 'Dat heeft me nooit beziggehouden. Ik groeide op in een heel atheïstisch milieu. Voor mij is de vraag naar het bestaan van een god even irrelevant als de vraag of er groene marsmannetjes bestaan. Toen ik de cantates van Bach hoorde, dacht ik niet dat er misschien toch een god was, maar ik begon me wel te bezinnen over alle positieve aspecten van religies. Hoe kwam het toch, vroeg ik me af, dat dit ridicule geloof in God zoveel mooie dingen voortbracht?'


Wat vinden gelovigen van uw boek?

'Gelovigen hebben het moeilijk vandaag. Ze worden aangevallen, moeten zich haast verontschuldigen voor hun geloof. Ik denk dat elk boek dat op een respectvolle manier over religie schrijft, verwelkomd wordt. Religie voor atheïsten is geen boek à la Richard Dawkins (overtuigd atheïst, scepticus en fervent aanhanger van de evolutietheorie, die andere geloofsopvattingen genadeloos tackelt in boeken als 'God als misvatting', red). Het is geen gemene aanval, er spreekt veel sympathie uit. Door de vele schandalen in de Kerk, vooral in Noord-Europa, is de macht van het instituut sterk afgebrokkeld. Dat liet me toe om dit boek te schrijven. Als ik een jonge vrouw was in Saudi-Arabië zou ik dit boek niet geschreven hebben, want dan zou ik in een maatschappij leven waarin religie een grote, onderdrukkende kracht is. Dan zou ik niet de behoefte gevoeld hebben om in de bres te springen voor religie.'


Waarom haalt u enkel voorbeelden aan uit christelijke, joodse en boeddhistische teksten? Islam komt niet in beeld.

'Dit is geen boek over hoe religies zich onderling verhouden. Het gaat over de relatie tussen de seculiere en de religieuze wereld. Om het niet te verwarrend te maken, heb ik me tot drie religies beperkt. Ook: er is zoveel geschreven over de islam de laatste tijd, ik wilde me niet in dat debat mengen. Toch gelden veel van mijn observaties voor alle religies.'


U heeft het over de succesvolle manier waarop religies ideeën verspreiden en ervoor zorgen dat ze eeuwen later nog bekend zijn onder gelovigen. Hoe kan een seculiere ideeënstroom ooit even hardnekkig zijn? Is het niet vooral de angst voor verdoemenis en de hoop op verlossing die van religies grote succesnummers maken?

'Natuurlijk spelen angst en hoop op redding een grote rol in het succesverhaal van religies. Toch is dat slechts een deel van het verhaal. Seculiere bewegingen zijn er nooit goed in geweest om ideeën te verspreiden. Dat religies daar wel in slagen, heeft echt niet enkel te maken met de angst die ze zaaien. In de negentiende eeuw verdrongen de mensenwetenschappen religie van haar troon. Theaterstukken, seculiere schilderijen en romans zijn prachtig, maar ze hebben niet dezelfde impact als een Bijbeltekst of een religieus icoon. Musea doen hun werk niet naar behoren, volgens mij. Wij hebben niet zozeer nieuwe kunst nodig, wel nieuwe manieren om ze te presenteren aan de bezoeker. Indelingen gebaseerd op tijdperk, stijl en regio zijn zo banaal. Richt een zaal in met schilderijen die troost bieden, een andere rond het thema 'verlies van een geliefde'. Dat zal veel meer effect hebben bij de kijker. Je hebt nu eenmaal geen emotionele relatie met achttiende-eeuwse schilderkunst op zich, wel met bepaalde ideeën die kunst kan uitdrukken. Het christelijke idee dat goede kunst mededogen oproept, onze eenzaamheid wegneemt en ons herinnert aan wat echt belangrijk is, vind ik erg aantrekkelijk. Eigenlijk voorziet veel seculiere kunst in die noden, alleen wordt dat liever niet hardop gezegd. Het negentiende-eeuwse 'Kunst voor de kunst' is nog steeds erg in zwang.'


U suggereert dat veel kunstwerken beter af zouden zijn met een handleiding. Dat zou toch op heel wat verzet botsen van kunstenaars en kijkers?

'Ongetwijfeld, al vraag ik me af waarom het idee van een gids op zoveel weerstand stuit, niet enkel in de context van kunst en musea. We hebben nochtans nood aan richtlijnen in het leven. Het christendom gaat ervan uit dat we onredelijk zijn, verdwaald, net als kinderen, een idee dat ik bijtreed. Waarom zouden volwassenen weten hoe ze om moeten gaan met verdriet, eenzaamheid en slecht nieuws? Zo vanzelfsprekend is dat toch niet? Soms krijg ik het verwijt dat ik klink als Oprah Winfrey. Zij mag dan geen erg subtiele of complexe denker zijn, de onderwerpen die ze behandelt, de noden waar ze aandacht voor heeft, zijn wel de juiste. Ze stelt de vraag: Hoe moeten we leven? Mijn droom is dat de denkers van Harvard zich buigen over de vragen die Oprah Winfrey stelt, iets wat ze nu niet doen.'


De universiteiten, en dan vooral de afdelingen literatuur, pakken het verkeerd aan, zegt u. 'Madame Bovary' en 'Anna Karenina' zouden beter onderwezen worden in een cursus 'Huwelijken in crisis'. Is dat niet erg beperkend?

'Er is een grote angst voor verenging, een angst die we niet onnadenkend terzijde moeten schuiven. Toch krijgen literatuurstudenten ook nu geen allesomvattende cursussen over literatuur, het gaat bijna altijd om één aspect. Toen Shakespeare Othello schreef, deed hij dat omdat hij een catharsis wou bij het publiek, herkenning, sterke emoties. Op moderne universiteiten kijkt men nooit naar literatuur als een medium dat ons kan troosten of redden.'


Wat u vertelt, doet denken aan de aanpak van boekenclubs. Hun leden beschouwen personages als mensen van vlees en bloed. Tijdens hun discussies praten ze over Madame Bovary zoals ze over een vriendin zouden praten.

'Ik vind boekenclubs heel fascinerend en boeiend en het is gruwelijk dat academici erop neerkijken. Net zoals veel spontane culturele uitingen zijn ze erg waardevol en dat vooral mannen hun neus ervoor ophalen, is dom van hen. In boekenclubs leggen deelnemers de link tussen hun levens en de levens van de personages, iets waar universiteiten niet in slagen.'


U oppert het idee voor een keten van psychotherapiepraktijken met een herkenbaar logo, een lage instapdrempel. Dat klinkt bijna als de Starbucksaanpak. Hebben mensen met zielspijn nood aan een gestandaardiseerde, uniforme aanpak?

'Het idee dat uniformiteit slecht is, stamt uit de romantiek, die de groep als corrupt beschouwde en het individu als heilig. Wij hebben dat idee geërfd, jammer genoeg. Ik vind het jammer dat fabrikanten van auto's en deodorant alle macht hebben, terwijl de redders van onze ziel totaal gemarginaliseerd zijn - de dichter die zit weg te kwijnen op een kamertje, de obscure predikant. De katholieke Kerk begreep heel goed dat ze macht nodig had, geld, om iets te bereiken. Ik wil de lezer laten nadenken over de vraag of het wel zo noodzakelijk is dat zielenhulp en marginaliteit hand in hand gaan. Is het echt zo dat verloedering en corruptie dreigen, zodra er geld in beeld komt? Het romantische idee dat intelligente personen zich beter niet organiseren, brengt de mens veel schade toe. The School of Life (door De Botton opgerichte Londense school waar deelnemers lessen in praktische filosofie en levenskunst krijgen, red), bijvoorbeeld is een mooi en succesvol initiatief. Waarom zouden we ons beperken tot de school in Londen? Vanaf volgend jaar starten we een keten op, de school zal ook in andere landen neerstrijken. Religies zijn goed in logo's, promotie van hun producten. Wij kunnen daar heel wat van leren.'


Dat mensen nood hebben aan troost, mededogen, aan begrip van de ander, staat buiten kijf, maar hoe kunnen we vreemden ontmoeten? Vooral in de stad is dat erg moeilijk.

'Dat klopt. We krijgen te horen dat we niet met vreemden moeten praten, we zijn bang voor rondlopende moordenaars. Religies weten dat vreemden die samen in een ruimte zitten nood hebben aan structuren en rituelen om met elkaar om te gaan. Tijdens een dienst is alles onderworpen aan voorschriften: wanneer je opstaat, wanneer je handen schudt. Dat neemt angsten weg. Regels zijn belangrijk en werken goed. Stel je een gebouw voor in Brussel waar het de regel is dat iedereen met iedereen praat. Ik weet zeker dat het zou werken.'


In onze maatschappij, waarin vrijheid geldt als hoogste ideaal, halen velen de neus op voor regels en richtlijnen.

'Nochtans zijn die noodzakelijk. Met verkeersregels en een misdaadwetgeving alleen bouw je geen sterke gemeenschap op. Mensen doen niet altijd spontaan het goede, we hebben allemaal geheugensteuntjes nodig. Bij ons thuis proberen we dat nu op kleine schaal: niet enkel de kinderen krijgen een sterretje op de kalender als ze braaf zijn, mijn vrouw en ik worden ook beoordeeld. Ik merk dat ik minder snel ruzie begin te maken met mijn vrouw om kleinigheden, omdat mijn zoontjes klaar staan met hun bekeuring.'


DSL, 24-06-2011 (Kathy Mathys)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB