Het Islam dilemma / druk 1
Auteur I. Manji / Uitgever A.W. Bruna Uitgevers

Moslim zit gevangen in zelfgesponnen web


Een lesbische moslima stelt openlijk de Koran ter discussie en verwijt haar medegelovigen dat ze infantiel met de islam omgaan. En dus werd de Canadese tv-journaliste Irshad Manji, bekend door haar provocerende boek, meermaals met de dood bedreigd. Deze week was ze in Nederland. ,,Ons geloof is gekaapt door neanderthalers.''
Haar smalle, doorgaans vrolijke gezicht staat ernstig: ,,Als ik zie hoe in Allahs naam mensenrechten worden geschonden -met name die van vrouwen en religieuze minderheden- vraag ik me af hoe lang ik dit als moslima nog voor mijn rekening wil nemen. En grinnikend: ,,Als de Profeet vandaag op aarde zou terugkeren, zouden de mollahs hem voor 'ongelovige' uitmaken. Zeker weten!''

,,Het wordt tijd'', zegt de Canadese schrijfster en moslimfeministe Irshad Manji, ,,dat moslims de fictie verwerpen van de Koran als een onfeilbaar boek, door Allah (via zijn engel) rechtstreeks gedicteerd aan Mohammed. In werkelijkheid wemelt de tekst van menselijke vooroordelen, staan verzen die oproepen tot erbarmen, vrede en rechtvaardigheid naast andere waarin geweld wordt verheerlijkt en de slavernij goedgepraat. De Koran is even multi-interpretabel als de Thora en de Bijbel.'' Manji's jongste boek roept de geloofsgenoten op tot zelfreflectie. Onder moslims is het zo controversieel dat het in islamitische landen zelfs niet onder de toonbank is te krijgen; in Canada en de VS is het al wekenlang een bestseller.

Manji (35) is niet het type dat een blad voor de mond neemt. Ook niet tegenover haar medegelovigen. ,,De grote meerderheid van alle moslims gaat op een infantiele manier met het geloof om. Men doet alsof de islam een volstrekt unieke en volmaakte godsdienst is. Terwijl die, als elke andere religie, op tal van punten leentjebuur speelt bij voorgangsters. In dit geval jodendom en christendom. Men weigert de Koran en de uitspraken van de Profeet aan moderne godsdienstkritiek te onderwerpen. Niet omdat moslims stom zijn, maar omdat zelfs de meeste intellectuelen onder hen nooit kritische vragen leerden stellen over het geloof. En dus zitten wij in een zelf gesponnen web van misplaatste superioriteitsgevoelens.''

,,De hand in eigen boezem steken komt nauwelijks voor. Hoor je ooit een moslim erkennen dat het meedogenloze gedachtegoed van Osama bin Laden, moreel gezien een neanderthaler, steun vindt in de Koran? En hoeveel van mijn geloofsgenoten in Oost én West betreuren openlijk dat onze godsdienst is gekaapt door extremisten die onder de banier van Allah dood en verderf zaaien onder onschuldige mannen, vrouwen en kinderen? Voor zover er al sprake is van enige zelfkritiek roept men bij elke uitwas dat het hier gaat om plaatselijke culturele misbruiken die niets met de islam van doen hebben. Dat zijn vormen van manipulatie en zelfbedrog waar helaas nog te veel niet-moslims intrappen.''

Het is dit soort uitspraken waarom veel van haar medemoslims de kleine, rap pratende Canadese van Zuid-Aziatische origine een 'verrader' noemen. Er is weliswaar nog geen ayatollah opgestaan om het doodvonnis uit te spreken tegen deze 'Salman Rushdie van de non-fictie', maar bedreigingen bleven niet uit. Ze heeft zelfs een bodyguard moeten inhuren, omdat ,,ik voor mijn leven vrees''. Angst voor repressie is volgens Manji ook de reden waarom zelfs liberale moslims niet kritisch over hun geloof durven te praten. Althans niet in het openbaar.

Dat ze ook nog openlijk lesbisch is maakt het er voor haar niet beter op. Daar houden, als bekend, veel moslims niet van. 'Jij bent een pervers Joods varken', kreeg ze te horen. Haar reactie: ,,Misschien keurt de Schepper mijn gedrag af, maar dat recht heeft alleen Hij. Volgens de Koran heeft God alles perfect geschapen. Dus ook homoseksuelen, denk ik dan.''

Een en ander sterkt Manji in haar overtuiging dat het geloof moet worden hervormd. Zelf probeert ze dat te doen door lezingen op universiteiten en door contacten met 'gewone' moslims aan te knopen, vooral via internet. Want ze is geen Hirsi Ali die kritiek levert van buitenaf. Manji noemt zichzelf een moslim-refusenik (weigeraarster) ,,omdat ik weiger me te identificeren met het leger robots dat alleen maar vrome mantra's uit een ver verleden scandeert.''

Manji was vier toen haar ouders in 1972 met haar uit Oeganda naar Canada (Vancouver) vluchtten. Dictator Idi Amin wilde zijn land 'afrikaniseren', en daarom was er geen plaats meer voor mensen met een andere afkomst en religie. Haar despotische vader wist niet te beletten dat zijn 13-jarige dochter met de koranschool brak -,,de leraar daar wilde dat ik ophield met zelfstandig denken, maar dat vertikte ik''. Na haar studie geschiedenis ging Manji eerst de schrijvende journalistiek in; daarna stapte ze over naar de televisie. Ze maakte in Toronto naam als presentatrice-producente van een commercieel programma vooral voor homo's en lesbiennes. Ook schreef ze een aantal boeken. De laatste drie jaar stond Manji aan het hoofd van een tv-kanaal voor jongeren.

Internationale bekendheid kreeg ze met haar bestseller 'The Trouble with Islam' (2003), sinds kort ook in het Nederlands verkrijgbaar. In vele talen vertaald én geprezen, vormt het een uitdagend pleidooi voor veranderingen en tolerantie binnen de islamitische wereld. Soms irriteert de wat pamflettistische toon -'Zou jij daar genoegen mee nemen? Ik niet!- , is er af en toe sprake van jumping to conclusions en van lichte naïviteit. Zo pleit ze voor een feministische westers-islamitische coalitie onder leiding van Oprah Winfrey. Maar meestal schiet Manji raak. Met zinnen als: ,,Moslims gebruiken de blanke mens als een strategisch wapen om iedereen af te leiden van het feit dat wij nooit het 'repressieve' Westen nodig hebben gehad om eigen mensen te onderdrukken.''

Gezeten in de lounge van een Amsterdams grachtenhotel vult ze aan: ,,Weet je dat er in de laatste tien jaar meer moslims zijn gemarteld en/of vermoord door geloofsgenoten dan door alle westerse mogendheden tezamen, Israël en de Verenigde Staten incluis? In Algerije alleen al 100000 mensen! Dat zijn feiten die de meeste islamitische 'broeders' en 'zusters' niet graag willen horen.''

Volgens Manji moeten de autochtonen in het Westen niet langer wegvluchten voor de verbale confrontatie met de islam. ,,Jullie dienen kritische vragen te stellen, moslims met hun neus te drukken op hun gebrek aan relativeringsvermogen en zelfkritiek. Anders gaat het fout.'' Zelf hoopt ze met haar boek nieuwe generaties moslims te laten zien dat de islam heel goed te combineren valt met een moderne manier van leven en denken.

Waarom schreef de Canadese haar provocerende boek uitgerekend nu moslims overal ter wereld het idee hebben dat de islam onder vuur ligt? Het antwoord is kort en bondig. ,,Ik zou wel gek zijn geweest die kans niet te grijpen. Vóór '11 september' raakte ik mijn ideeën aan de straatstenen niet kwijt, werd ik door moslimleiders genegeerd. Sindsdien staan de journalisten in de rij, is het moslim-establishment in rep en roer. En toch schreef ik vijf jaar geleden precies hetzelfde.''

Wat de reacties zijn? Naast uitingen van haat en woede krijgt ze ook 'zakken vol post en stromen e-mails' van enthousiaste lezers, jonge noslims vooral.

,,Zij vinden in mijn boek antwoorden op hun religieuze vragen en geloofstwijfels die ze elders niet krijgen: noch van hun ouders, noch van de imam, noch van andere islamitische leiders. Daarnaast ontvang ik veel enthousiaste reacties van moslimvrouwen: 'Jij roept openlijk wat wij slechts durven te fluisteren.'

In het boek stelt Manji dat de islamitische wereld gedomineerd wordt door de 'islam van de woestijn', door wat ze het Arabisch cultureel imperialisme noemt. Om nadere informatie gevraagd: ,,Deze vorm van islam kenmerkt zich door spirituele dorheid, door fanatisme, door wantrouwen jegens het nieuwe, door verzet tegen elke vorm van geestelijk pluralisme en door een visie op de vrouw als bron van verleiding en kwaad. Hier heerst de oude stammenwet waarbij iemands gevoel van identiteit, zo niet van veiligheid, afhangt van conformisme.''

Manji: ,,Deze negatieve variant van de islam heeft zich geleidelijk uitgebreid over die delen van de islamitische wereldgemeenschap -India, Indonesië, Maleisië- waar vroeger tolerante vormen voorkwamen, geënt op specifieke culturele eigenheden. En dus dragen nu ook buiten de Arabische wereld miljoenen moslimvrouwen een hoofddoek of erger, zie je hun mannen de gebruiken van de woestijn qua kleding, taal en gebed na-apen. Wat is daarvan het nut? Ik ga nog een stap verder: Waarom moeten moslims vijfmaal per dag naar Mekka buigen? De Koran stelt immers: 'Aan God behoort het Oosten en het Westen. Waarheen je je ook wendt, daar zal het aangezicht van Allah zijn.''

Het Arabisch cultureel imperialisme, aldus Manji, vormt een reactie op het feit dat na de 14de, en zeker na de 17de eeuw, de islamitische wereld zich op bijna alle fronten -economisch, militair, wetenschappelijk- steeds meer overvleugeld zag worden door het Westen. ,,Het enige dat niemand de Arabieren kon afnemen, was het feit dat in hun gebied de islam is ontstaan. Daarop baseren ze nu hun claim dat zij het monopolie op God en de godsdienst bezitten.''

,,Wil de islam echt vernieuwen, dan moet deze tribale traditie, gevangen in religieuze wetten en gedragspatronen, doorbroken worden. Anders wendt op den duur een belangrijk deel van onze jeugd zich net zo van de islam af als nu in Europa met het christendom gebeurt.'' Ook voor Manji zelf kan het moment aanbreken waarop ze zich gedwongen ziet het geloof vaarwel te zeggen. ,,Als ik merk dat er echt geen beweging in zit.''

Waar moet de vernieuwing beginnen? Bij moslims in het Westen, meent Manji. ,,Hoewel het hier geen paradijs is hoeven wij niet bang te zijn dat we vanwege het stellen van lastige vragen worden gedood, gemarteld of in de cel belanden, zoals dat in islamitische landen gebeurt. Daarom zijn Europa en Noord-Amerika ideale laboratoria om eigentijdse vormen van islam te ontwikkelen. Maar dan moeten de moslims daar wel de moed hebben het stilzwijgen te doorbreken.''

,,Het is echter minstens even belangrijk om vrouwen in moslimlanden te helpen bij hun ontwikkeling. Hun houding beïnvloedt immers het hele gezin. 'Ik wil uitzoeken of wat de mollah zegt dat er in de Koran staat echt waar is', zei een oudere vrouw tegen een Amerikaanse bezoeker die haar vroeg waarom ze leerde lezen. Begrijp je nou waarom de Taliban onderwijs aan meisjes verbood?

Trouw, 17 juni 2004 - Ton Crijnen