'We moeten rampen als een uitdaging zien'

Frank Furedi, 'De terugkeer van het gezag - Waarom kinderen niets meer leren', Meulenhoff, 304 pagina's, 19,95 euro.


'Meltdown', 'Tsjernobyl in Japan': de media grossieren dezer dagen weer in onheilsboodschappen. Tekenend voor een cultuur die meteen voor het worstcasescenario kiest, zegt de Britse socioloog Frank Furedi. 'Zo worden risico's vanzelf onbeheersbaar.'


'Gefascineerd en verbijsterd': zo heeft Frank Furedi de voorbije weken de mediavertoning rond het ongeluk in de Japanse kerncentrale van Fukushima gevolgd. Het is een textbook example van wat hij zelf in zijn intussen klassieke boek De cultuur van de angst (1997) beschreven heeft, vertelt de professor van de Kent University tijdens een bezoek aan Leuven, waar hij woensdagavond de Multatuli-lezing hield. Die draaide om iets heel anders dan nucleair onheil: het verschil tussen tolerantie en onverschilligheid. Zelf is Furedi, 64 intussen, altijd al tuk geweest op intellectuele controverse en debat.

'Eigenlijk is het schokkend', zegt hij. 'In Japan was er een zware aardbeving, gevolgd door een even hevige tsunami. Duizenden doden, honderdduizenden Japanners dakloos. En in plaats van in te zoomen op die humanitaire noodtoestand, vergaapt de wereldopinie zich aan het schrikbeeld van een mogelijke nucleaire catastrofe: Tsjernobyl in Japan. Hoe erg kan een angstfantasie je blind maken voor de werkelijkheid? Britse media berichtten die eerste dagen over paniek in Tokio, waar toegenomen radioactiviteit gemeten was. Een vriendin die daar woont, vertelde dat ze bij het lezen van de buitenlandse kranten met een gevoel van virtuele realiteit achterbleef: gaat dit echt over ons?'


Misschien zijn door de mens veroorzaakte rampen spannender dan een aardbeving?

'Vroeger werden natuurrampen een act of God genoemd, nu zien we ze almaar meer als een gevolg van menselijk handelen. Denk aan de grieppandemieën van de jongste jaren, die mee veroorzaakt geweest zouden zijn door ons ongeremd rond de wereld vliegen en de industriële kippenkweek. Orkanen en tsunami's zijn dan weer het gevolg van de door de mens veroorzaakte opwarming van de aarde. Een natuurramp alleen volstaat niet, er moeten blijkbaar ook schuldigen zijn. En meestal zijn dat de mensen die sowieso al niet populair zijn, zoals de kernindustrie, dat symbool van menselijke overmoed. “Wat voor dwazen zijn wij dat we geloven dat we de gramschap van de natuur kunnen temmen?, schreef een columnist van de Daily Mail.'


Opvallend was ook dat de media bijna vanaf het eerste uur voor het worstcasescenario kozen. Nog voor echt duidelijk was wat er in de centrale van Fukushima gebeurde, kopten ze al over een meltdown en een nieuw Tsjernobyl.

'Dat soort dramatisering is tegenwoordig gemeengoed. Een natuurramp is niet genoeg, het moet meteen een existentiële bedreiging zijn. Herinner je de vogelgriep van 2005. Een expert van de Verenigde Naties had het toen over “een combinatie van klimaatverandering en aids,, die tot 150 miljoen levens kon kosten. En in 2009 waarschuwde de Wereldgezondheidsorganisatie dat de pandemie van de Mexicaanse griep “de hele mensheid bedreigde,. Een beetje gênant, want die winter waren er juist minder griepdoden dan gebruikelijk, al kan dat ook aan de massale vaccinatieprogramma's gelegen hebben uiteraard.' (lachje)

'Zo gaat het ook in Fukushima: we slagen er nog maar moeilijk in een verschil te maken tussen een probleem en een totale ramp. “Wat mogelijk fout kan gaan, is meteen “wat er waarschijnlijk zal gebeuren,. Die voorkeur voor worstcasescenario's bemoeilijkt het werken aan oplossingen. Aan een nuchtere risicoanalyse komen we nog nauwelijks toe. En als alles meteen tot een gevaar gepromoveerd wordt, heeft risicomanagement ook geen zin meer. Het resultaat is veralgemeende onzekerheid. De wereld wordt steeds somberder en afschrikwekkender als we ze door het prisma van het mogelijke in plaats van het waarschijnlijke bekijken.'


Is het allemaal de schuld van die sensatiezuchtige media? Rampen doen, zoals bekend, verkopen.

'Nee, het gaat om zoveel meer. Het gaat om de regeltjeswoede van de Europese Unie, die onder het motto better safe than sorry alles wat naar gevaar zweemt, probeert te verbieden, met als onverwacht gevolg dat we van de ene voedselcrisis in de andere struikelen. Het gaat om het almaar groeiende legertje van gezondheidsexperts die ons met hun onheilsberichten over gsm-straling en fijn stof wijsmaken dat we elke dag in levensgevaar zijn. En het gaat om een hele samenleving die verlamd dreigt te worden door het voorzorgprincipe: laat alles achterwege wat niet gegarandeerd veilig is. De cultuur van de angst is vandaag alomtegenwoordig. Alleen wetenschappers en techneuten ontsnappen eraan. Zij blijven zweren bij feiten en onderzoek.'


In de rampenjournaals van CNN mogen ook af en toe wetenschappelijke experts opdraven. Zij relativeren het gevaar van een nucleaire catastrofe, waarna meteen wordt overgeschakeld naar de alarmberichten van de verslaggevers ter plaatse.

'Of ze worden in de hoek gedreven met vragen als: weet u absoluut zeker dat er geen meltdown komt? Daarop kan geen zinnig mens een antwoord geven. Je kunt namelijk niet bewijzen dat iets níét zal gebeuren. En zo wordt zelfs de wetenschap misbruikt om onze ergste angsten te bevestigen.'

Ook de Japanse premier heeft intussen zijn lesje geleerd. Zeg nooit meer: 'De situatie is onvoorspelbaar.' Want dan koppen de kranten dat een meltdown nakend is.

'Het is hoe dan ook geen nieuws: de toekomst kun je per definitie niet voorspellen. En we hoeven dat ook niet per se als een bedreiging te zien. Het kan ook een avontuur of een intellectuele uitdaging zijn. Alleen door stappen in het donker te wagen, gaat de menselijke kennis vooruit.'


Vandaag hebben we het moeilijk met dat idee. Zijn westerlingen controlefreaks die meteen op tilt slaan bij onzekerheid of gevaar? Terwijl Japanners, bijvoorbeeld, daar veel stoïcijnser mee omgaan. Aardbevingen zijn bij hen dagelijkse kost en ze hebben ook al twee atoombommen overleefd.

'Het is een aantrekkelijke hypothese, maar het gaat om veel meer dan culturele verschillen. Niet alleen Hiroshima herrees al heel snel uit zijn as, hetzelfde gebeurde met de platgebombardeerde Duitse steden tijdens de Tweede Wereldoorlog, en ook Londen na de Blitz. Mensen zijn opvallend weerbaar als hun voortbestaan op het spel staat, zo blijkt uit de geschiedenis. Maar de laatste decennia zit de mot erin. Het uitgangspunt van De cultuur van de angst is een merkwaardige paradox: hoe veiliger onze levens zijn, hoe meer we tobben en overal gevaren zien.'


Heeft de welvaartsstaat wekelingen van ons gemaakt?

'Nee, het gaat om een breder cultuurpessimisme. Onze samenleving is uiteengevallen, het individu zegeviert. Maat tegelijk voelen mensen zich onzeker: de wereld gaat te snel, we horen nergens meer bij. De grote heilsboodschappen hebben uitgediend en steeds meer rijst het gevoel dat we geen controle meer hebben over ons eigen leven.'

'In de jaren vijftig-zestig geloofden we in het Westen nog volop in de toekomst. Er was geen enkel probleem dat we niet dachten de baas te kunnen met onze intelligentie en creativiteit. Dat geloof is nu weg. We zijn bang geworden van onszelf. En in plaats van risico's te nemen, zien we overal alleen gevaren. Dat leidt tot machteloosheid en sociale verlamming.'


De cultuur van de angst heeft ook ons politieke landschap volledig hertekend, schrijft u.

'Links en rechts betekenen niets meer. Vroeger stond links voor sociale verandering, experiment, werken aan de toekomst, en rechts voor het status-quo. Intussen maken we een volledige ommekeer mee. Aanhangers van wetenschappelijke innovatie lijken nu veeleer rechts, terwijl links technologie wantrouwt, tegen mondialisering is en zweert bij verworven rechten. Terug naar het gelukkige dorpje van weleer, dat nooit bestaan heeft: een rasechte reactionaire droom.'


Het grote doemscenario van onze tijd is groen: de opwarming van de planeet.

'Zelfs de religieuze doemdenkers van vroeger hadden niet zo'n apocalyptisch visioen van de toekomst. Bij hen was er tenminste nog de hoop op verlossing. Terwijl de groene fundamentalisten de mens zelf als het gevaar zien: laat hem zijn gang gaan en de hele planeet gaat naar de verdommenis. De ecologische voetafdruk is de nieuwe standaard van goed en kwaad geworden. Zelfs mijn zoon van vijftien wordt er op school mee gehersenspoeld. Onderwijs wordt dezer dagen in Groot-Brittannië te veel gebruikt om andere maatschappelijke problemen op te lossen in plaats van kennis over te dragen die ons vanzelf machtiger maakt.'

'Met de ecologische voetafdruk zet een nieuw puritanisme door: alles moet minder, in naam van de aarde wordt ons aller vrijheid beperkt. Dat is net het omgekeerde van mijn visie op de toekomst. We mogen ons niet blijven blindstaren op gevaren en moeten weer risico durven te nemen.'


Milieustrijders geven u er geregeld van langs. U zou een oude trotskist zijn die zijn ziel verkocht heeft aan de industrie, zegt George Monbiot, de groene goeroe van de krant 'The Guardian'.

'Des te meer plezier doet het me dat George zich nu bekeerd heeft tot de kernenergie. Kerncentrales zijn veiliger dan hij dacht als ze een natuurramp zoals die in Japan kunnen overleven, zegt hij in zijn laatste column. En dat is mooi, want met alleen wind- en zonne-energie zullen we het niet redden in de toekomst. Ik ben het helemaal met hem eens.' (lacht)

'En voorts moet je natuurlijk een idioot zijn om niet in te zien dat dit risicovolle technologie is. De veiligheidsnormen moeten dienovereenkomstig zijn. Een plan B is niet genoeg, doe er ook maar een plan C en D bij. Als het ongeluk in Fukushima tot dat besef leidt, is dat een goede zaak.'


Rampen zijn pas echt rampzalig als je er niets uit leert.

'Jazeker. En ondanks de cultuur van de angst hoeven we de toekomst niet helemaal somber in te zien. Het klopt niet dat we in het Westen alleen nog met onszelf bezig zijn: allemaal kleine slachtoffertjes gevangen in de eigen overlevingsstrategie. Als het erop aankomt, is er heus nog wel solidariteit. Tijdens 9/11 in New York gingen sommige mensen er niet als een haas vandoor, ze probeerden een gehandicapte collega op hun rug uit de brandende torens te redden. In de maanden na de aanslag hadden hulpverleners een zondvloed van mensen met een trauma verwacht. Maar de sofa's van de psychiaters bleven merkwaardig leeg. Overlevenden en rouwenden verwerkten hun trauma's onder elkaar. Ze voelden zich deel van een groter verhaal en dat hielp hen ondanks alles door te gaan.'


DS, 02-04-2011 (Gilbert Roox)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB