Het is de liefde die we niet begrijpen


Niets wat onze harten zo beroert als liefde en lust, en vooral de eeuwige strijd tussen de twee. Dat ondervond ook psychoanalyticus Paul Verhaeghe toen hij in 1998 Liefde in tijden van eenzaamheid schreef. Die bestseller krijgt nu, dertien jaar later, een update. 'Mijn assistenten spreken tegenwoordig van een aap-relatie: alleen als het past.'


Een waarschuwing voor u aan dit artikel begint. Als u hoopt hier dé formule voor een geslaagde relatie te vinden, dan bent u eraan voor de moeite. Paul Verhaeghe mag dan al jaren ervaring hebben als psychotherapeut en professor seksuologie (tegenwoordig 'gender studies'), als hij iéts weet, dan is het wel dat er geen kant-en-klare recepten bestaan. Liefde en lust laten zich niet in lessen dwingen. Er eeuwig mee worstelen is ons lot.


Tot daar het slechte nieuws.

Want zelfs aan die worsteling zitten positieve kanten. Ongekende mogelijkheden tot creativiteit, bijvoorbeeld - wat we van de liefde verwachten, vullen we zelf in. En een kans om uit het hokjesdenken te stappen, dat zo vaak de discussies over liefde domineert.

'Haast alle boeken over de liefde bieden antwoorden', zegt Verhaeghe. 'Vrouwen zijn van Mars en mannen van Venus - of is het omgekeerd, weet ik veel. Ik geloof niet in zo'n tunnelvisie. Mensen die op consultatie komen, zien vaak maar twee oplossingen voor hun probleem: ofwel doen ze met hun partner voort, ofwel met een ander. Waarop ik altijd zeg: als je maar twee alternatieven hebt, ben je verkeerd bezig. Wat is de context, wat is je geschiedenis? Ik probeer mensen uit hun tunnel te halen. Te tonen dat de liefde niet zwart-wit is. Daar is blijkbaar nood aan.'

Dat bleek ook in 1998, toen Verhaeghe zijn ideeën bundelde in een boek: Liefde in tijden van eenzaamheid. Een stevige turf, geen makkelijke lectuur, en toch ging het boek vlotjes over de toonbank - zo vlot dat het intussen in acht talen is verschenen en in Nederland niet meer te verkrijgen is. Waarop uitgeverij De Bezige Bij besliste om het werk opnieuw uit te brengen, zij het in een gewijzigde versie. Want Verhaeghe mag veel van zijn ideeën dan bevestigd hebben gezien, er is in dertien jaar ook een en ander veranderd. In de man-vrouwverhouding, om maar iets te zeggen.


U zegt dat de man-vrouwrelatie vandaag problematisch is. Maar zullen velen niet vinden dat ze nog nooit zo goed is geweest?

'Begrijp me niet verkeerd: ik wil hoegenaamd niet terug naar het keurslijf van dertig, veertig jaar geleden. Eeuwenlang hebben we een patriarchale samenleving gehad, waarin alle nadruk op het verlangen lag. Eerst met monotheïstische godsdiensten als het christendom en het jodendom, later met andere ideologische systemen als het marxisme en zelfs het fascisme. Leven was lijden, genieten was voor later, voor het hiernamaals. Met als gevolg dat er heel veel frustraties waren, vooral op seksueel vlak.'

'Dat juk hebben we gelukkig afgegooid. Maar wat we niet zien, is dat er een andere ideologie voor in de plaats is gekomen: het neoliberalisme, waarin het verlangen verboden is en alle aandacht naar het genieten gaat. Dat genot moeten we zelf verdienen, letterlijk en figuurlijk. Kijk eens hoe we tegenwoordig over de liefde spreken: we zeggen dat we in een relatie moeten “investeren, - wat een vreselijk woord toch. Alles is economie geworden, en de ander een rivaal, een concurrent. Vroeger hadden we er baat bij een groep of een koppel te vormen, nu primeert het individu.'


Dat zijn twee uitersten, en u zegt zelf dat de liefde niet zwart-wit is. Wat is ze dan wel, of wat zou ze moeten zijn?

'Ik noem haar in mijn boek een remedie tegen eenzaamheid.'

'Seks is in onze maatschappij alomtegenwoordig, maar wat veel mensen missen, is een gevoel van veiligheid. Een liefdesrelatie kan ons dat gevoel geven. Omdat ze, in essentie, altijd een zoektocht is naar de perfecte relatie die we allemaal hebben gekend: die tussen moeder en kind. De volledige symbiose was dat, die ons veiligheid en exclusiviteit garandeerde. En waar we ons leven lang weer naar op zoek gaan. Alleen moeten we beseffen dat we die perfectie met een partner nooit meer kunnen bereiken, dat er altijd een tekort zal zijn. Dat is net het gevaar van het neoliberalisme: het wekt de illusie dat liefde en lust die leegte helemaal kunnen vullen.'


We verlangen niet meer, schrijft u, maar u schrijft ook dat een mens altijd verlangt naar wat hij niet heeft. Voor een vaste relatie is dat toch net zo goed problematisch?

'Dat is het gemis dat we allemaal ervaren en waar geen pasklare oplossing voor is. Perfectie bestaat niet, de ander zal altijd anders zijn, en dat kan net een bron van creativiteit zijn. Maar tegelijk blijft een relatie steeds een strijd tussen liefde en lust. Liefde gaat terug op die band met onze moeder, die exclusiviteit veronderstelt - vandaar dat onze samenleving monogamie als uitgangspunt neemt. Maar drift heeft louter met genot te maken, daar heb je - om het even cru te stellen - maar bepaalde delen van de ander voor nodig. Liefde en lust met elkaar verzoenen blijft een eeuwigdurende opgave. En de “oplossing, tegenwoordig blijkt vaak seriële monogamie: we hoppen van de ene naar de andere partner.'


Zouden we monogamie niet beter laten varen? Zoals op Valentijnsdag iemand zei op de redactie: we proberen het wel, die ene relatie, maar haast niemand houdt het vol.

'Een collega van mij heeft ooit gezegd: “Mochten we monogaam zijn, we zouden het woord niet kennen., Ook monogamie is niet het juiste model, simpelweg omdat er in relaties geen juist model bestaat. Dat betekent niet dat we gedoemd zijn te mislukken: elk koppel kan zelf zijn relatie uitbouwen. En dat lukt vaker dan we in deze pessimistische tijden denken.'

'Volgens mij is monogamie een maatschappelijke afspraak die teruggaat op die exclusieve moeder-kindrelatie. Ik denk dat de meeste mensen kunnen verdragen dat hun partner bij een ander erotiek heeft gezocht. Maar volgens mij kan niemand verdragen dat hij niet meer nummer één is.'


Zegt u dan dat bijvoorbeeld een 'open huwelijk' haast per definitie onmogelijk is?

'Het lijkt me in ieder geval een betere optie dan vijf of zes keer te trouwen, zoals je tegenwoordig - zeker in Amerika - ziet. Als je met een open huwelijk liefde en lust in balans kunt krijgen: waarom niet.'


Hoe komt het dan dat zo'n open huwelijk toch grotendeels een taboe blijft?

'Omdat er altijd die angst is dat lust liefde wordt. En dat je partner echt voor een ander kiest. Die angst is reëel: hoe meer iemand experimenteert, hoe groter de kans dat hij op een ander botst voor wie hij alles laat vallen. Het verklaart waarom we allemaal op zijn minst een beetje jaloers zijn. Maar de gradatie daarvan hangt meestal af van het zelfvertrouwen dat iemand heeft - en minder van wat in de buitenwereld gebeurt. Als je vrij zeker bent, van jezelf én van je relatie, kun je veel verdragen. Maar heb je een minderwaardigheidscomplex en kijkt je partner dán naar een ander, dan is dat een bevestiging van de schrik die al op de loer lag. Dan wordt het moeilijk. Ik heb ooit een vrouw op consultatie gehad die haar man zelfs verbood tv te kijken omdat hij een zwak had voor één bepaalde omroepster.'


Hoppen we te snel van de ene partner naar de andere? Veel mensen lijken met die vraag te worstelen: wat verwacht ik, waar stel ik me tevreden mee?

'Het is een feit dat we sneller veranderen dan vroeger. Maar vaak krijgen we ook snel spijt van zo'n tweede huwelijk. Omdat we dezelfde fouten maken. Therapeuten doen daar geen morele uitspraken over, laat staan dat ze mensen keuzes aanraden. Wel proberen we een ruimer perspectief te bieden, zodat ze niet dezelfde foute relatie herhalen.'

'Wat de kinderen betreft: er is heel veel onderzoek naar nieuw samengestelde gezinnen gedaan, en die zijn niet beter of slechter dan het “klassieke, gezin. Negatieve effecten op kinderen worden door twee factoren bepaald: openlijke conflicten tussen de ouders en financiële problemen. Die komen net zo goed in traditionele gezinnen voor.'

'Ik denk wel dat mijn generatie de laatste was voor wie het huwelijk vanzelfsprekend eeuwig was. Wij mislukten natuurlijk evengoed, maar “voor altijd, was het uitgangspunt. Nu vertrekken de meeste koppels van het omgekeerde: het zal wellicht niet lukken, maar voor de tijd dat het duurt... Er is weinig toekomstperspectief.'


Vindt u dat erg? Moet een relatie voor eeuwig zijn?

'Dat weet je nooit, maar je moet toch vertrekken vanuit een duidelijk engagement. Het vroegere Hollywoodideaal - huisje, tuintje, boompje - was óók verkeerd, maar we moeten de ene illusie niet door de andere vervangen. Voor de generatie van mijn assistenten is de lat-relatie vervangen door de aap-relatie: alleen als het past. Terwijl je in een relatie toch een toekomst moet durven plannen. En voor die planning dingen opzij moet schuiven. Keuzes maken, het is een boutade, maar daar komt het wel op neer.'


Er wordt vaak gezegd dat vrouwen aan liefde denken, en mannen aan lust. Klopt dat?

'Neen, dat is een ouderwets cliché. Een en ander heeft natuurlijk te maken met de verantwoordelijkheid die vrouwen voor de kinderen dragen. Een kind is een engagement voor twintig jaar: in die zin is een langetermijnplanning meer nodig voor een vrouw dan voor een man.'

'Maar de belangrijkste verklaring voor die enge visie ligt opnieuw in het verleden. In elk van ons - man of vrouw - schuilt een angst om de controle te verliezen. Freud wist dat bijzonder goed: neem alle maatschappelijke remmingen weg, en dan nog durft een mens zijn driften niet zomaar los te laten, bang als hij is om de pedalen te verliezen. Alleen heeft het Westen dat gevaar voor controleverlies eeuwenlang bij de vrouw gelegd. Zij was de bron van alle verderf, want zij riep in de man die passie op. Dat het omgekeerde evengoed waar was, wou men niet geweten hebben. De schuld lag bij de vrouw, dus moest ze “overmeesterd, worden.'

'Die visie is pas veranderd toen de grote religieuze verhalen verdwenen. En toen veertig jaar geleden de eerste contraceptiva op de markt werden gebracht. Want als een vrouw vroeger al had mógen genieten, dan had ze dat niet eens gekund: voortdurend was er de dreiging van een ongewenste zwangerschap of een overlijden in het kraambed. We krijgen nu pas de eerste generaties vrouwen voor wie seksualiteit uitdrukkelijk in het teken van lust kan staan.'


Toch hebben mannen het nog altijd moeilijk met vrouwen die lust en liefde vlotjes scheiden.

'Klopt. Een man die verschillende partners heeft, is een donjuan. Maar een vrouw die hetzelfde doet, is een slet. Op dat vlak is onze maatschappij nog steeds erg dubbelzinnig. En ik weet nog altijd niet precies hoe ik die dubbele moraal moet vatten. Misschien heeft het opnieuw te maken met het verdwijnen van het patriarchale model, waardoor de man zijn machtspositie is kwijtgespeeld. Vroeger kon de grootste idioot baas zijn alleen omdat hij man was.'


Die evolutie heeft ook gevolgen voor de vaders. Er zijn er geen meer, zegt u.

'Vroeger was er een symbolische autoriteit waar elke man gewoon kon instappen. Nu zoeken vaders naar hun rol. Ze hebben het vandaag veel moeilijker dan moeders. Maar dat betekent niet dat ze overbodig zijn - al was het maar omdat er iemand nodig is die tussen de moeder en het kind in komt te staan.'

'Ons probleem met vaders is grotendeels een probleem met verboden. Het lijkt wel of vandaag het verbod zelf verboden is. Terwijl je tijdens de opvoeding eerst moet verbieden, en dan pas los kunt laten. Tegelijk denk ik dat het voor vaders ook veel leuker is dan vroeger. Ik heb met mijn kinderen een veel hechter contact dan mijn vader indertijd met mij. En dat had niets met hem te maken, maar alles met de samenleving waarin ik ben opgegroeid.'


DS, 26-03-2011 (Griet Plets)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB