Zo moet het

Vasili Grossman, Leven en lot (vert. Froukje Slofstra), Balans, 1200 blz.


Het heeft niet veel gescheeld of Leven en lot van Vasili Grossman was nooit verschenen. Drie goede redenen om deze turf te lezen.


De wegen van de literaire overlevering zijn ondoorgrondelijk. Zo was Leven en lot, Vasili Grossmans vuistdikke roman over de slag bij Stalingrad, bijna geruisloos van de aardbodem verdwenen. Op Valentijnsavond 1961 legden twee KGB-agenten beslag op het originele manuscript, de kladversies, alle uitgetikte exemplaren… Zelfs het typelint van Grossmans typiste moest eraan geloven. Gelukkig ontsprongen twee kopieën de dans. Eén bereikte op (gehavende) microfilm het Westen. Eén vergaarde zevenentwintig jaar lang stof in een boodschappennetje aan een kapstok, in het provincienest Malojaroslavets. Pas in 1989 verscheen de eerste volledige, Russische editie.

Zo kronkelend als het publicatietraject, zo steil is de opmars die Leven en lot nu maakt. Wereldwijd verschijnen vertalingen, jubelrecensies, en vergelijkingen met Tolstoj en Tsjechov. Niet onterecht. Grossmans epos hengelt vrij nadrukkelijk naar de bijnaam 'Oorlog en vrede van het Sovjettijdperk'. De auteur voelt - net als Tsjechov - mee met elk personage dat hij de afgrond in schrijft.

Leven en lot is een meesterwerk en een moderne klassieker - daar zijn alle lezers het over eens. Alleen: wie (nog) niet tot die categorie hoort, ziet vooral een boek van achthonderd tachtig pagina's over gebeurtenissen van zestig tot zeventig jaar geleden: de grote Oekraïense hongersnood, de showprocessen van 1937, de slag bij Stalingrad… Waarom aan zo'n trieste pil beginnen? Drie redenen:


1. 'Leven en lot' doorgrondt de menselijke ziel

Het lijkt een boutade: de schrijver van een turf als Leven en lot roemen om zijn 'beknopte kracht'. Toch kan het. Grossman vat de vertrouwelijkheid van twintig jaar huwelijksleven samen: 'Ze had hem gedichten zien voordragen, ze had hem een laxeermiddel zien nemen.' Met de vernietigingskampen op de achtergrond, kijkt hij naar Eichmanns 'handschoenen, zijn pet en zijn laarzen - de drie attributen die de poëzie, de arrogantie en de superioriteit van het Duitse leger belichaamden'. Grossman roept met weinig woorden veel op. Dat zijn levenswerk lijvig uitvalt, ligt niet aan woordenkramerij.

Grossman gaat voor het grootse panorama. Hij brengt de strijdtaferelen op de oevers van de Wolga, de misstanden in de Loebjanka-gevangenis en de verlatenheid van de Kalmukse steppe in beeld. Daarbij kijkt hij niet op een personage meer of minder. Stalin grijpt naar de telefoon. Hitler wandelt in het bos. Maar de hoofdrollen gaan naar 'gewone' soldatenmoeders, partijleden, krijgsgevangenen en vervolgde Joden.

Al die spelers hebben een rijk innerlijk leven. Menselijke tegenstrijdigheden fascineren hem. Zijn helden zijn lafaards die moedige beslissingen nemen of sterke geesten die zich slaafs laten ombrengen, bedwelmd door 'het redeloze opium van het optimisme'.

Leven en lot kiest voor veel en grondig. Het boek schildert de breedte van de sovjetsamenleving, de diepte van de menselijke ziel en blikt ongestoord in filosofische vertes. Wie zeurt dan over pagina's?


2. 'Leven en lot' is een boek zonder vervaldatum

Grossman reisde als oorlogsjournalist mee met het Rode Leger en interviewde overlevenden van het vernietigingskamp Treblinka. Zijn kortverhaal, 'De oude onderwijzer uit 1943' wordt het allereerste geschrift over de Holocaust genoemd. Dat zet sommige critici aan het mijmeren: welke aardschok had Leven en lot kunnen veroorzaken als het boek meteen na voltooiing was gepubliceerd? Helaas is dat een vraag op krukken. Wat Grossman schrijft over de gaskamers of de terreur van de sovjetveiligheidsdienst, wordt - hoe authentiek het ook aanvoelt - nooit meer 'nieuws'. Toch komt een goed boek altijd op tijd.

Dat de aartsvijanden uit de Tweede Wereldoorlog, fascisme en communisme, (totalitaire) tweelingbroers waren - de 'revolutionaire' stelling uit Leven en lot - is vandaag gemeengoed. Maar in Grossmans roman vind je wat in historische analyses ontbreekt: oprechte ontzetting over die gelijkenis. In een onvergetelijke scène in een leeg kantoor bekent Sturmbannführer Liss aan de oude bolsjeviek Mostovskoj (die hij later laat executeren): 'Wat mij kwelt is de gedachte dat uw terreurbewind miljoenen mensen heeft omgebracht, en dat wij, Duitsers, de enigen ter wereld waren die begrepen: zo moet het! Dat is de manier! […] U denkt dat U ons haat, maar dat lijkt maar zo: u haat uzelf in ons. Vreselijk toch? Begrijpt u me?' Die woorden roepen bij Mostovskoj een intens gevoel van onpasselijkheid op. Als trouwe bolsjeviek wil hij elke vergelijking van Stalin met Hitler afwijzen, maar zijn buikgevoel wringt en doet hem huiveren. Als lezer huiver je mee tijdens het hele gesprek. Op een historische roman met zo'n onmiddellijkheid kan geen vervaldatum staan.


3. 'Leven en lot' omsingelt de waarheid

Meteen op de eerste bladzijde stelt Vasili Grossman: 'Waar individuele eigenaardigheden en bijzonderheden met geweld worden uitgewist, dooft het leven uit'. We zijn drie paragrafen ver in Leven en lot en de schrijver heeft zijn punt al gemaakt. Dat er nog negenhonderd bladzijden volgen, komt omdat Grossman het verschil kent tussen slogans en literatuur. 'Elke mens heeft een unieke, onvervangbare ziel.' 'Er is een verschil tussen leven en bestaan.' Dat zijn hapklare, slappe slogans. Niemand is het er oneens mee, niemand voelt er iets bij. Maar het zijn wel Grossmans diepste overtuigingen. Dus wil hij het sloganniveau voorbij. Lezers moeten zijn inzichten voor zichzelf (her)ontdekken, aanvoelen en omarmen. Dat kan via de omweg van de literatuur.

Doelgericht brengt Grossman een legertje personages op de been. Ljoedmila, die een nacht doorbrengt op het grijze grafheuveltje van haar omgekomen zoon… Sofja, die de drempel van de gaskamer is overgestoken… en Viktor Strum, die na zijn grote fysische ontdekking onverwacht tegenwind krijgt en niet meer kan werken… Allemaal ontdekken ze dat ze nog bestaan, maar niet langer leven.

Hoe dieper je in Leven en lot vordert, hoe meer je op die manier wordt omsingeld. Van alle kanten komen personages op je af die steeds dezelfde waarheden ontdekken. De Joodse arts die op de trein stapt naar de kampen en de wetenschapper die uit gemakzucht (valse) beschuldigingen tegen collega's ondertekent, weten allebei: de menselijke gedweeheid is zijn grootste innerlijke vijand. Dat ze niet handelen naar hun inzicht en ten onder gaan, maakt hun stelling alleen maar overtuigender. Ingesloten door zo'n tragisch koor, heb je als lezer weinig keuze dan je over te geven aan Grossmans morele visie.

In januari 1943 versloegen de sovjettroepen het zesde leger van generaal Paulus bij Stalingrad door het te omsingelen. Grossman bestudeerde dat manoeuvre voor Leven en lot en moet ontdekt hebben dat het ook werkt als literair procédé. Het offensief bij Stalingrad duurde honderd uur. Als U doorleest, wint Grossman u drie keer zo snel voor zich.


DSL, 06-02-2009 (Barbara de Munnynck)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB