Goede raad

La Rochefoucauld, Maximen. Bespiegelingen over menselijk gedrag. Vertaald door Maarten van Buuren, Historische Uitgeverij, 128 blz. Oorspronkelijke titel: Maximes et réflexions diverses.


Deze prille januaridagen zijn ideaal als dagen van bezinning en goede voornemens. Stof daarvoor is te vinden bij La Rochefoucauld.


Ooit waren maximes razend populair. Eeuwenlang werd aan deze kernachtige spreuken een immens gezag toegekend, maar tegenwoordig zijn ze hopeloos uit, omdat ze te veel naar tegeltjeswijsheid, simplificaties en moralisme ruiken. Daarbij komt nog dat de beoefenaars van dit genre bepaald geen vrolijke Fransen zijn. Stuk voor stuk, van La Rochefoucauld over Chamfort tot Cioran, zijn het misantropen en zwartkijkers van het zuiverste water. De spreekwoordelijke uitzondering op de regel is de Belgische prins Charles-Joseph de Ligne, die luciditeit aan frivoliteit wist te paren. Een van zijn eigen maximes luidt als volgt: 'Alle schrijvers van aforismen of maximes zijn charlatans, die de mensen zand in de ogen strooien. […] Ze zeggen bijna allemaal banale, onware of ondoorgrondelijke dingen.' Wat hem niet belette om vrolijk zijn eigen bespiegelingen op papier te zetten.

Wie maximes zegt, zegt François de La Rochefoucauld. Deze zeventiende-eeuwse moralist is en blijft de onbetwistbare autoriteit op het gebied van kernspreuken. Ten tijde van de verlichting kende iedereen zijn oneliners uit het blote hoofd. Zelfs Voltaire, die het genre hooguit geschikt vond om een saai discours op te leuken, had voor de Franse hertog niets dan lof. Nietzsche noemde hem een 'scherpschutter die voortdurend in de roos schiet'. Het was dus een uitstekend idee van de Historische Uitgeverij om zijn werk in een Nederlandse vertaling te brengen.

In de salons van fijne luiden werd er een sport van gemaakt om spitse uitspraken over menselijk gedrag te verzinnen. De bespiegelingen van La Rochefoucauld zijn het product van zo'n mondain gezelschapsspel. De edelman frequenteerde de salon van de markiezin de Sablé, waar ook Blaise Pascal een graag geziene gast was. Het resultaat van die bijeenkomsten werd vervolgens eindeloos bijgeschaafd. Opwekkende lectuur is het allerminst, want de auteur was ervan overtuigd dat onze deugden niets anders zijn dan vermomde ondeugden. Eigenliefde, oftewel welbegrepen eigenbelang, is de drijfveer voor elk menselijk handelen. De motieven voor onze nobelste daden zijn onzuiver en goedheid is meestal synoniem met zwakheid of inschikkelijkheid. Bestaan er dan geen aardige mensen? Jawel, maar ze zijn met een kaarsje te zoeken. Geen wonder dat die maximes destijds heftige reacties opriepen. Zo'n inktzwarte kijk op de mensheid moest wel het product zijn van een verdorven ziel.

De verklaring voor zijn verbittering is niet ver te zoeken. Halverwege de zeventiende eeuw was La Rochefoucauld op het onzalige idee gekomen om met de prins de Condé samen te spannen tegen de minderjarige Lodewijk XIV. De koning won het pleit. De samenzweerder werd uitgerangeerd, zijn kasteel werd verwoest en zijn maîtresse gaf hem de bons. Zijn zwartgalligheid heeft ook veel aan het jansenisme [een heel strikte vorm van katholicisme, red.] te danken, al heeft de auteur in de loop der jaren alle overpeinzingen met een religieus karakter geschrapt. Ook zijn opvatting dat menselijk gedrag werd gestuurd door de grillen van het lot, temperament en lichamelijke conditie, strookte niet meteen met een christelijke levensvisie. Vandaar dat La Rochefoucauld weleens wordt afgeschilderd als een materialist avant-la-lettre en een als jansenist vermomde libertijn, maar dat is een levensgroot misverstand, want een cynicus was hij allerminst.

Van deze hertog zijn overbekende citaten als: 'We zijn nooit zo gelukkig of zo ongelukkig als we denken,' maar de auteur is op zijn best wanneer hij zijn moralisme laat varen. Wat dacht u bijvoorbeeld van: 'Iedereen klaagt over zijn geheugen, niemand over zijn verstand', of: 'Oude mensen geven graag goede raad omdat ze niet meer in staat zijn het slechte voorbeeld te geven'? Deze is ook niet mis: 'Het is minder gevaarlijk mensen kwaad te doen dan te goed voor hen te zijn.' La Rochefoucauld hield van kort en bondig, en mensen met chronisch tijdgebrek kunnen daar hun voordeel mee doen. Zijn bundel is een grabbelton, waaruit hapklare brokken levenswijsheid kunnen worden opgevist. Het is, kortom, ideale lectuur voor deze jachtige tijden.

In deze rubriek laat een medewerker van DSL zijn gedachten de vrije loop bij een boek of literair fenomeen.


DS, 02-01-2008 (Marijke Arijs)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB