Financieel kapitalisme onder vuur - Het einde van een tijdperk?


Het avontuur van Fortis is dus slecht afgelopen: met een gedeeltelijke nationalisering. Hoe is het ooit zo ver kunnen komen, vraagt IVAN VAN DE CLOOT zich af. Moeten de banken niet de bluts met de buil nemen? Is het niet onrechtvaardig dat als het goed gaat, de winsten voor de aandeelhouder zijn en als het slecht gaat, de verliezen voor de belastingbetaler?


Het is mogelijk dat we vandaag de ondergang meemaken van een bepaald soort kapitalisme. Meer bepaald de ondergang van wat economen het transactiegebaseerd financieel kapitalisme noemen, wat in tegenstelling staat tot het zogenaamde relatiegebaseerd financieel kapitalisme. Oorspronkelijk verleenden banken kredieten en hielden ze deze ook op hun eigen balans, terwijl ze deze financierden door het aantrekken van deposito's.

Het model dat de Amerikaanse investeringsbanken hebben gepromoot werkte echter niet meer op basis van dit zogenaamde 'originate and hold model' maar veeleer op basis van 'originate and distribute model'. Dit betekent dat men extreem ver is gegaan in het securitiseren of herverpakken van kredieten om deze door te verkopen in het financiële systeem. Om regulatoire beperkingen te omzeilen, die ontstaan waren uit vorige crisissen, kwamen heel wat kredieten dus niet meer op de balans van de bank zelf terecht. Voorstanders argumenteerden dat deze verhandeling van risico een betere spreiding van dat risico zou mogelijk maken. Wat we nu echter moeten vaststellen is dat het risico vooral is terechtgekomen bij diegenen die het risico niet begrepen en dus niet bij diegene die het best in staat waren om het te dragen. Bovendien crëert dit systeem prikkels voor opportunistisch gedrag, aangezien een bank minder kieskeurig gaat zijn bij de kredietbeoordeling, omdat ze risico's als een hete aardappel konden doorschuiven naar andere banken.

Dit systeem verdient de bijnaam 'casinokapitalisme', omdat het langetermijndenken en wederzijds engagement ontmoedigt. Dit in tegenstelling tot het klassieke relatiegebaseerde financieel kapitalisme waar men wel sterke prikkels had om toe te zien op de kredietwaardigheid van de klant, omdat een klant die bijvoorbeeld zijn hypotheek niet aflost de bank in problemen brengt.

De banken zullen met andere woorden opnieuw op mensenmaat moeten geschoeid worden, iets wat grotendeels verdwenen was in het Amerikaanse model van het moderne bankwezen. Dit zal ook implicaties inhouden voor de lonen in het bankstelsel. De bonus voor een Amerikaanse topbankier van een investeringsbank beliep voorbije jaren gemakkelijk enkele tientallen miljoenen dollar op jaarbasis. De winsten die deze bedragen zogezegd verantwoordden waren echter gebaseerd op één gigantische zeepbel. Nu die zeepbel doorprikt is, wordt hen echter niet gevraagd de bonus terug te betalen. Het is duidelijk dat dit opportunistisch gedrag nog verder stimuleert.

Een andere les die we moeten trekken is dat het absolute geloof in schijnbare gesofistikeerde modellen enorme risico's inhoudt. In feite moeten we toegeven dat we nog altijd minder afweten van financiële crisissen dan van natuurrampen zoals aardbevingen en orkanen. Al die fraaie wiskundige modellen gaven topbankiers, maar ook regulatoren de illusie dat we risico's nu werkelijk onder controle hadden gekregen. Niets is minder waar. Het topmanagement besefte onvoldoende dat moderne financiële theorie op dit moment eigenlijk de empirische en wetenschappelijke validiteit heeft van astrologie. In die zin zijn we ook allemaal het slachtoffer geworden van een sciëntisme waarbij men er onterecht van uitging dat de complexe realiteit gevat konden worden in enkele honderden lijnen programmeertaal. Zo worden extreem negatieve omstandigheden een lage waarschijnlijkheid toegekend. Nochtans is het probleem van financiële crisissen net dat als het fout loopt, het vaak goed fout loopt. Het is dan vaak niet het geval meer dat een tegenvaller ergens dan gemiddeld wel gecompenseerd wordt door een meevaller elders. Dit werpt ook licht op de reden waarom ook 'brave' Belgische banken ten prooi vallen aan de kredietcrisis.

De bepaling van het benodigde 'economisch kapitaal' van een bank wat een reserve vormt om te weerstaan aan een inkrimping van het eigen vermogen tengevolge van marktturbulentie, werd veel te beperkt ingeschat. Dit kwam doordat de waarschijnlijkheid en omvang van een financiële crisis onvoldoende in die modellen opgenomen werden. Waarom men dan niet voorzichtiger was? Hoe meer marges en reserves ingebouwd worden, hoe lager het rendement op eigen vermogen komt te liggen en men durfde de veeleisende aandeelhouders niet voor het hoofd te stoten.

Diegenen die in dit alles de ondergang van de vrije markteconomie zien, slaan de bal echter goed mis. Economen hebben altijd gegruweld van een casinokapitalisme en zullen de eersten zijn om te wijzen op de gebrekkige regulering die de excessen hebben mogelijk gemaakt waarvan we nu de gevolgen dragen. Adam Smith, de intellectuele vader van de moderne markteconomie, vergeleek al in 1776 de noodzaak om banken strikt te reguleren, met het installeren van branddeuren die voorkomen dat een brand zich door een volledig gebouw kan verspreiden.

Nu is het eerst alle hens aan dek om te vermijden dat de noodzakelijke inkrimping van de financiële sector ook onze economie doet kapseizen. Mogelijk zal dit nog meer interventies vereisen dan er tot op vandaag al genomen zijn. De Europese Investeringsbank zal ongetwijfeld een rol toebedeeld krijgen om banken te redden die nu eenmaal ook in Europa grensoverschrijdend opereren.

Nadien zullen we de denkoefening moeten maken hoe we kunnen vermijden dat er opnieuw financiële wapens voor massavernietiging verspreid worden. We creëren nu eenmaal geen duurzame welvaart door elkaar huizen door te verkopen tegen een altijd hogere prijs. Een veel geciteerde studie stelt dat slechts 20procent van de groei toegeschreven kan worden aan de bevolkingsgroei, terwijl 30procent op het conto geschreven kan worden van betere opleiding en 50procent van de toename in wereldwijde onderzoeksintensiteit. We moeten nu die maatregelen nemen, die het toelaten dat morgen ons banksysteem weer in functie staat van het toelaten dat gezinnen en bedrijven weer kunnen investeren in onze toekomst.

Ivan van de Cloot is hoofdeconoom bij Itinera Institute, een onafhankelijke denktank voor duurzame economische groei en sociale bescherming


DS, 01-10-2008

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB