Geografie van de Koran is ondoorzichtig struikgewas


Kritische islamgeleerden stellen spectaculaire vragen over de oertijd van de islam. Deel 14: Verhulde Korangeografie verwijst soms naar orthodoxe gebied van oorsprong.


De Koran biedt weinig aardrijkskundige of historische aanknopingspunten, anders dan de Bijbel die vol staat met plaatsnamen en als historisch beschreven gebeurtenissen. In de Koran komen zelfs steden die in de beleving van moslims een hoofdrol spelen nauwelijks voor. Mekka bijvoorbeeld noemt het heilige boek maar eenmaal.

Juist van de Koran zou je wel veel aardrijkskunde verwachten. Tenminste als het orthodoxe verhaal over de begintijd zou kloppen. Dat schildert Mekka af als de wieg van de islam en beschrijft de bewoners als reislustige karavaanhandelaars.

Wanneer je aan zo’n geografisch actief publiek een heilsboodschap verkondigt dan horen daar heldere plaatsaanduidingen bij.

Hedendaagse moslims voelen daaraan minder behoefte. Ze zijn grootgebracht met de biografieën van Mohammed, met als decor Mekka en Medina. De Koran plaatsen ze automatisch tegen die achtergrond. Alles wat ze erin lezen, ook geografische informatie, verklaren ze mede vanuit die biografieën. De meeste westerse islamologen doen overigens hetzelfde. Dissidente islamologen bekijken Mohammedbiografieën, duidelijk jonger dan de Koran, met wetenschappelijke scepsis. Het ontbreken van aardrijkskundig houvast in de Koran zelf biedt hun ruimte voor gewaagdere theorieën. Zoals: de islam is niet op het Arabische schiereiland ontstaan maar in Iran of Afghanistan.

Overigens krijgen ook zulke visies geen zichtbare geografische bevestiging in de Koran. Ze steunen vooral op archeologisch materiaal, zoals muntinscripties.

De Saarlandse geleerde Gerd-Rüdiger Puin is een voorzichtig dissidente islamoloog. Het orthodoxe ontstaansverhaal van de islam kent hij geen gezag toe maar hij schrikt evenmin van nieuwe feiten die de orthodoxe visie mogelijk ondersteunen.

Puin werkt met de precisie van een horlogemaker. Zo vond hij in de Koran een in eeuwenoude misverstanden verstopte, harde geografische aanwijzing. Puin levert zelfs de precieze coördinaten. Hij beschrijft zijn zoektocht in ’Die dunklen Anfänge’ (zie Trouwsite). Zijn ontdekking is extra interessant omdat het verhulde, niet als zodanig begrepen geografische informatie is die niet naderhand om theologische redenen kan zijn ingevoegd in de Korantekst. Dat laatste is bij Mekka misschien wel gebeurd. Termen die maar eenmaal in een oude tekst voorkomen gelden per definitie als verdacht. Puins plaatsnaam verwijst naar een nederzetting op het Arabische schiereiland, niet zo ver van Medina – bepaald niet in Iran of Afghanistan. Toch sluit hij niet uit dat die landen een rol speelden bij het ontstaan van de islam. Volgens hem is de Koran een ’bijeengeroerde’ tekst met minimaal vijf auteurs. De verschillende gedeelten kunnen goed uit diverse windstreken afkomstig zijn. Wel toont hij aan dat ook dissidente islamologen niet heen kunnen om de regio van het traditionele verhaal, het noordwesten van het huidige Saoedi-Arabië. Anderzijds bewijst hij dat het orthodox-islamitische dogma (’Een ononderbroken keten van mensen heeft de Koran mondeling perfect overgeleverd’) niet klopt. Want in dat geval zou ook die plaatsnaam correct zijn doorgegeven.

Puins aardrijkskundige exercitie dient nog een derde doel. Hij wil aantonen dat de Koran niet alleen put uit bijbelverhalen maar ook uit een andere religieuze verteltraditie, die verloren is gegaan, uit het bijbelse Midian, het noordwesten van het huidige Saoedi-Arabië.

Zijn beginpunt is een verticaal pennestreekje dat de Arabische letter A aanduidt en het verschil maakt tussen ’al-aika’ en ’laika’. Het zijn twee varianten van hetzelfde woord. Ze staan in koranverhalen over de ondergang van volkeren die hun profeten bespotten waarna God ze vernietigde. Het genre ’straflegende’ is ook uit de Bijbel bekend: vernietiging van Sodom en Gomorra, zondvloed.

Die laatste verhalen staan trouwens ook in de Koran maar dat boek bevat nog andere, niet-bijbelse straflegendes. Hoofdpersonen daarin zijn de Arabische profeten Hoed, Salih en Sjoeaib, allen uitgehoond door hun tijdgenoten die daarvoor zwaar moesten boeten. Gods boosheid trof ook de ’lieden van het struikgewas’. Althans, zo heten ze volgens de gangbare uitleg. Dat ’struikgewas’ is in de Koran ’al-aika’. Met als veronderstelde variant dus ’laika’.

Wie waren die ’lieden van het struikgewas’? Volgens de Koran woonden ze in huizen, uitgehouwen in rotsen, waarin ze zich veilig waanden tot een aardbeving hen trof. Het roept associaties op met de beroemde rotsstad Petra in Jordanië. Ook daar heb je prachtige in rode rotsen uitgehouwen huizen die zijn beschadigd door aardbevingen. Zuidelijker is nog zo’n monument van dezelfde vervlogen beschaving te vinden, in Madain Salih (Saoedi-Arabië).

In Petra en Madain Salih woonden Nabateërs, vazallen van het Byzantijnse Rijk. Ze spraken een soort Arabisch maar hadden Aramees en Grieks als schrijftaal. In dezelfde regio lag Midian, bekend uit de Bijbel én uit de Koran. Medina, Midian, Madain, is het misschien hetzelfde?

Vanwege die rotswoningen wijst Puin de vertaling ’lieden van het struikgewas’ af. Dat ’struikgewas’ komt in de moderne Koran tweemaal voor als ’al-aika’ en tweemaal als ’laika’. Het is overigens onduidelijk of beide woorden buiten de Koran nog in enige andere Arabische tekst worden aangetroffen.

Ook oude moslimcommentatoren hadden hun twijfels, sommigen opperden dat ’laika’ een stad zou kunnen zijn en ’al-aika’ struikgewas. Puin moest daaraan denken toen hij een microfiche van een oeroud koranfragment bestudeerde. Het was een van de handschriften die in de Jemenitische hoofdstad Sanaa zijn gevonden in een dakbeschot van een moskee en die Puin in de jaren tachtig restaureerde (zie aflevering 2 van deze serie).

In dat fragment staat op een plek waar de huidige Koran ’al-aika’ heeft ’laika’. Voor Puin was dat reden om voor ’laika’ te kiezen, ook op die plaatsen waar de moderne Korantekst ’al-aika’ heeft. Dat laatste zou een correctie zijn van latere kopiisten, die ’laika’ niet begrepen en aanzagen voor een fout. ’Laika’ is, denkt Puin, Leukè Kômè (Grieks: ’wit dorp’). Die antieke havenplaats aan de oostkust van de Rode Zee figureert in een verslag van een expeditie van de Romeinse veldheer Aelius Gallus naar Jemen. Een andere oude bron, de Egyptische geograaf Ptolemaeus, noemt Leukè Kômè niet. Hij kende de oostelijke kust van de Rode Zee goed. Gebruikte hij misschien een andere, Semitischtalige benaming voor Leukè Kômè? Ptolemeus noemt inderdaad een naam die de proto-Arabische vertaling van Leukè Kômè zou kunnen zijn: Aluara, volgens Puin een verbastering van Al-Hawra (’de witte’). Ptolemeus situeert Aluara in het binnenland. Puin houdt het erop dat het de havenplaats Leukè Kôme was. Aan de kust van de Rode Zee ligt namelijk nog steeds de landstreek Al-Hawra. Tot begin vorige eeuw was daar een haven voor pelgrims naar Mekka.

Het is een logische plek voor de antieke zeehaven, die destijds de stad Al-Higr bediende. De Koran noemt Laika en Higr in een adem. In antieke bronnen heet Al-Higr Egra. Een negentiende-eeuwse Marokkaanse pelgrim zag duikers voor de kust bij Al-Hawra sieraden opvissen. Die kunnen afkomstig zijn van een oudere nederzetting die door een aardbeving in zee is verdwenen. Vergezocht is dat niet. Vanuit het vliegtuig zie je op de bodem van de Rode Zee talloze vulkaankraters, het is een gevaarlijk aardbevinggebied. Volgens Puin was die in zee verdwenen stad ’Leukè Kômè alias Laika alias Aluara alias al-Hawra’. Daarmee wijst hij een andere theorie, die Leukè Kômè noordelijker situeert, van de hand.

Als Puin gelijk heeft dan is het Griekse Leukè Kômè verbasterd in de Koran beland als Laika. Terwijl de Arabische benaming ervan, Al-Hawra, als Aluara opduikt bij de Grieks schrijvende Ptolemaeus.

Waarom had een havenplaats aan de Rode Zee een Griekse naam? Bij het begin van onze jaartelling kon dat want Leukè Kômè lag in de hellenistische invloedsfeer. Een moderne parallel is Casablanca. De Portugezen stichtten die Marokkaanse stad begin zestiende eeuw als Casa Branca ('wit huis’), later verspaanst tot Casablanca. De sultan maakte er Ad-Daar al-Baida van, een Arabische vertaling van ’het witte huis’.

Puin is niet de eerste die speelde met de gedachte dat Laika Leukè Kômè was. Tot de methoden van dissidente islamologen behoort dat ze soms versmade wetenschappelijke paden opnieuw betreden. Puin behandelt nog andere verhulde plaatsnamen in de Koran die hij alle in het oude Midian situeert. Vandaar zijn theorie dat de Koran resten uit een Midianitische religieuze verteltraditie bevat.

Bij de Midianitische straflegendes doet zich een verschijnsel voor dat ook bij bijbelse koranverhalen opvalt: de Koran vertelt niet echt maar verwijst. Het boek lijkt ervan uit te gaan dat de lezers of toehoorders de complete versies al kennen, misschien uit de Bijbel of anders door mondelinge overlevering. Die verwijzingen in de Koran zijn van het type ’een goede verstaander heeft maar een half woord nodig’ en staan vooral in dienst van een stichtelijke boodschap. Maar wanneer de gelovigen later vervreemden van de Bijbel en andere verhalentradities komen de verwijzingen in de lucht te hangen. Er ontstaat dan behoefte aan eigen verhalen waarin ‘historici’ met hun Mohammedbiografieën voorzien. Ze dwingen de gelovigen om de Koran voortaan met een door hen geconstrueerde, zeer speciale bril te begrijpen. De dissidente islamgeleerden proberen die bril af te zetten.

De Mohammedbiografieën bezegelen de breuk van de islam met vroegchristelijke en andere oorsprongen. Daardoor worden op den duur delen van de korantekst onbegrijpelijk en raakt het Griekse Leukè Kômè voor eeuwen overwoekerd door Arabisch ’struikgewas’.

Met medewerking van Thomas Milo.


Trouw, 26-04-2007

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB