Filosoof Noam Chomsky (93): ‘Om de klimaatcrisis op te lossen, moet Europa het bijleggen met Rusland’


Na kritiek op de Vietnamoorlog in de jaren zestig, op de media in de jaren tachtig en recent op president Donald Trump, buigt de onvermoeibare filosoof Noam Chomsky (93) zich nu over de klimaatcrisis.


Het is een opvallende naam op de line-up van de Amsterdam Climate Week, het jonge en nog kleine activistisch evenement dat deze week plaatsheeft. Tussen een Indiase klimaatactivist en een rits minder bekende muzikanten prijkt de naam van Noam Chomsky, al dik een halve eeuw één van ’s werelds bekendste filosofen en politiek activisten. Chomsky, inmiddels 93 jaar, blijkt maar al te graag een uur vrij te maken om (digitaal) zijn zorgen te uiten.

Kijkend naar Chomsky’s verleden is de strijdlust van de negentiger niet verrassend. Als taalwetenschapper wordt hij sinds de jaren vijftig van de vorige eeuw gezien als de ‘vader van de moderne linguïstiek.’ In de jaren zestig werd hij bekend bij het grote publiek, door zijn kritiek op de Amerikaanse regering en zijn uitgesproken protest tegen de Vietnamoorlog. Hij hielp studenten die dienst weigerden, stopte zelf deels met het betalen van belasting en belandde op de ‘vijandenlijst’ van president Richard Nixon, zo bleek uit overheidsonderzoek na het Watergate-schandaal.

Sindsdien is Chomsky als intellectueel een van de meest geciteerde levende auteurs aller tijden, en uitte hij als activist zijn bezorgdheid over talloze onderwerpen. Over de dreiging van een nucleaire ramp, over media als overheidspropaganda, over president Donald Trump en diens ‘maffiose’ Republikeinse partij. En onderliggend over ongelijkheid, kapitalisme en neoliberalisme, en hoe de afgelopen decennia steeds meer welvaart van gewone Amerikanen naar de rijkste 1 procent is gestroomd; in Chomsky’s ogen ‘de grootste roofoverval ooit.’

Zijn nieuwste zorg: de klimaatcrisis. Op zijn 91ste publiceerde hij samen met de linkse econoom Robert Pollin het boek Climate Crisis and the Global Green New Deal (2020). Via een videoverbinding vertelt Chomsky wat de klimaatcrisis in zijn ogen zo zorgwekkend maakt, en wat volgens hem de oplossingen zijn. Met een vriendelijke lach en een grote witte baard spreekt hij via Zoom vanuit zijn huis in Arizona. Met live transcriptie, verzocht hij, “want ik hoor niet meer zo goed.”


Veel klimaatactivisten zijn jongeren die zich zorgen maken over de toekomst van de aarde. Waarom spant u zich op uw leeftijd nog zo in?

“De juiste vraag leek mij altijd de tegenovergestelde. Al sinds ik kind ben. Waarom zou iemand zich niet inspannen? Als kind was de dreiging niet het klimaat – althans, dat was het wel, maar dat wisten we niet. Toen was de dreiging de verspreiding van fascisme. Dat was in 1939 het probleem, en hoewel ik pas tien was, voelde ik een zwarte wolk over de wereld trekken. Hoe konden de mensen zich dan zorgen maken over honkbaluitslagen?”


U zegt eigenlijk, ook over de klimaatcrisis: de juiste vraag is niet waarom u zich grote zorgen maakt, maar waarom veel mensen op de wereld dat níet doen?

“Inderdaad. Kijk naar het heden. We staan oog in oog met de meest significante vragen ooit in de geschiedenis. Letterlijk de vraag of georganiseerde menselijke samenleving nog lang zal overleven.

“Neem alleen de laatste paar dagen. We hebben geleerd dat het Amazonegebied een tipping point, een omslagpunt heeft bereikt, jaren voordat we dat gedacht hadden. Als de Amazone te veel ontbost wordt, zal er te weinig vocht zijn om het bos te onderhouden, waarna het een savanne kan worden. Desastreus voor Brazilië en voor de wereld. Ook leerden we dat de beroemde Doomsday-gletsjer sneller smelt dan gedacht, waardoor de zeespiegel drie meter kan stijgen.

“Door sommige reacties op klimaatverandering vraag je je af of God onze soort geschapen heeft als grap. Eerder kondigde één van de grootste oliebedrijven, ConocoPhillips, aan dat het een methode heeft om de permafrost te koelen, zodat die minder snel smelt. Door palen in de grond te duwen en het te koelen. Waarom willen ze dat? Omdat ze effectiever naar olie kunnen boren als de permafrost harder is. Dat gaat toch voorbij satire?”


U hebt verschillende crises meegemaakt: onder meer de Tweede Wereldoorlog, de Vietnamoorlog, de nucleaire dreiging. Hoe verschilt de klimaatcrisis daarvan?

“Fascisme was een monsterlijke gruwel, maar er was altijd de mogelijkheid om die ideologie te overwinnen. Klimaatverandering is anders. De vraag is: hoeveel erger wordt het? Als het een beetje erger wordt, gaan we voorbij het omslagpunt. Dat betekent niet dat iedereen sterft, maar wel dat de wereld aftakelt, en langzaam onleefbaarder wordt. Dat geldt al voor veel gebieden. In Arizona, waar ik woon, komen temperaturen tot veertig graden voor. Ik overleef dat: ik heb zonnepanelen op mijn huis, ik kan naar binnen. Maar stel dat je in Rajasthan zit, in Noord-India, waar het nu vijftig graden wordt; dat overleef je niet. Slechts 8 procent van de bevolking heeft er airconditioning. Klimaatverandering wordt ons fataal als we er niet mee dealen.”

In hun boek pleiten Chomsky en de linkse econoom Robert Pollin voor een Global New Green Deal, waarin overheden zoals die van de Verenigde Staten meer controle nemen over de markt om het klimaatprobleem op te lossen, vergelijkbaar met de Amerikaanse New Deal na de Tweede Wereldoorlog. Geen communisme of socialisme, verzekeren ze, maar een socialere, meer egalitaire vorm van kapitalisme, waarbij verduurzaming de overheid van de VS jaarlijks tussen de 2 en 3 procent van het bnp zou kosten. Geld voor onder meer groene energie, het verbouwen van huizen, en een nieuwe infrastructuur voor openbaar vervoer. “Dat is veel geld, maar als je naar de context kijkt, is het minder dan wat de Amerikaanse schatkist kwijt was aan bedrijven na de covid-pandemie.”

Biden’s recente klimaatpakket is volgens Chomsky “beter dan niets, maar komt niet in de buurt van wat nodig is”. De Europese Green Deal, met het doel om netto CO2-neutraal te zijn in 2050, noemt Chomsky juist qua ambities. Tegelijkertijd vindt hij de feitelijke uitvoering te mager. Zo zou Europa slechts zo’n 0,5 procent van het bnp gebruiken voor het oplossen van het klimaatprobleem. Chomsky en Pollin stellen daarom radicalere stappen voor. Zo zouden in Amerika honderden miljarden die nu naar het leger gaan, naar klimaatmaatregelen moeten.

“Een ander voorstel”, zegt Chomsky, “is dat de overheid de hele fossiele industrie koopt. De overheid kan die hervormen richting duurzame energie.” Klinkt zeer extreem, geeft hij toe, maar denk erover na, en het valt volgens hem wel mee. “Kijk naar 2008, naar de economische crisis. Een van de dingen die gebeurde was dat president Obama de auto-industrie deels nationaliseerde. Die stortte in – dus de overheid kocht het in essentie. Wat deed het daarna? Ze gaven het terug aan de vorige eigenaars – misschien nieuwe gezichten – en lieten hen verder gaan met het leven op aarde te vernietigen. Namelijk: meer auto’s maken, grotere auto’s maken, met meer olie.”


In uw boek uit 2020 stelt u dat landen hun defensiebudgetten drastisch moeten overhevelen naar klimaatmaatregelen. Vindt u dat nog steeds, sinds het uitbreken van de oorlog in Oekraïne?

“Ja. De oorlog in Oekraïne is inderdaad een criminele invasie. Maar ook eentje met bij-effecten ver buiten Oekraïne. Het zorgt ervoor dat veel landen hun al bescheiden klimaatplannen hebben omgedraaid. De invasie is de grootst denkbare zege voor de fossiele industrie. In plaats van dat ze onder druk staan om naar duurzame energie over te stappen, worden ze nu gesubsidieerd om de productie van fossiele energie te maximaliseren.”


Tegelijkertijd zorgt de oorlog in Oekraïne voor een snellere transitie naar duurzame energie in Europa.

“Dat zou het moeten doen, maar dat is niet de beweging die voldoende wordt gemaakt. Er gaat meer geld naar fossiele brandstoffen, zoals kolencentrales.”


Wat moet de westerse wereld dan met de oorlog in Oekraïne?

“De grote wereldmachten zullen het moeten bijleggen, zoals de VS, China en Rusland. Anders zijn we er (wat betreft klimaat, red.) geweest. Neem Europa. West-Europa en Rusland kunnen elkaar aanvullen, ook voor een duurzame transitie. Rusland is rijk aan mineralen die nodig zijn voor de energietransitie, Europa heeft de kennis, maar beperkte grondstoffen. We moeten weer naar wat Gorbatsjov noemde: een gedeeld Europees thuis.

“Uit een recente peiling blijkt dat 77 procent van de Duitsers een poging tot onderhandelen met Rusland wil. Zo’n onderhandeling hoeft niet te leiden tot capitulatie van Oekraïne. Het kan een overeenkomst worden die de crisis overwint, en de gruwelijkheden.”


Uw uitspraken over de oorlog in Oekraïne, en uw mening dat Europa een compromis met Rusland moet sluiten, zullen door sommigen als controversieel worden gezien.

“Wat is er controversieel aan? Is het controversieel om de gruwelen te proberen te beëindigen? Op dit moment is er één overkoepelend probleem bij het oplossen van de klimaatcrisis, pandemieën en de dreiging van een nucleaire oorlog: grote machten werken niet genoeg samen. Ze moeten een manier vinden om hun conflicten op te lossen.”


Het Westen heeft grote morele problemen met Rusland. Kunnen we daar volgens u zomaar overheen stappen?

“Er zijn inderdaad heel wat problemen. Aan beide zijden. Ook de VS en Europa zijn grote schenders van mensenrechten. Neem Europa. Ik zal niet beginnen over de geschiedenis – dat is de meest monsterlijkste ter wereld. Neem gewoon vandaag, met één van de grootste crises ter wereld: de vluchtelingencrisis.

“Mensen vluchten uit Afrika. Waarvoor? Eeuwen aan vernietiging, vooral veroorzaakt door Europa. Hoe reageert Europa nu? Door te proberen ze in de Middellandse zee te laten verdrinken. Ondertussen steunt het Westen Israël direct en indirect, met twee miljoen Palestijnen die in gruwelijke omstandigheden leven als gevolg. Kunnen we daarover praten? Nee, we kunnen alleen praten over de misdaden van anderen.

“Dat is iets dat we moeten overwinnen in onszelf. Ja: er zijn mensenrechtencrisissen. Overal, niet alleen in Rusland. Wat morele waarde heeft, is kijken naar de misdaden waar we verantwoordelijk voor zijn en die we kunnen beïnvloeden. We bewonderen dit wanneer onze vijand het doet, zoals bij de Russische anti-oorlogsbeweging. We zouden de integriteit moeten hebben om die zelfkritiek ook op onszelf toe te passen.”
Noam Chomsky: 'We moeten weer naar wat Gorbatsjov noemde: een gedeeld Europees thuis.'Beeld ANP


Een van de speerpunten van uw filosofie is dat de mens een aangeboren moreel instinct heeft. Hoe is het daar vandaag de dag mee gesteld, kijkend naar de klimaatcrisis?

“Die vraag kwam 77 jaar geleden dramatisch naar boven, op 6 augustus (toen kernbommen Hiroshima en Nagasaki troffen, red.). Toen lieten mensen zien dat ze de technische capaciteit hebben om alles te vernietigen. De vraag was: hebben ze de morele intelligentie om deze impuls te overwinnen?

“Tussen die twee dingen zit een gat. Dat gat is er nog steeds, en dat zien we opnieuw in de klimaatcrisis. We hebben de capaciteit om alles te vernietigen. Hebben we de morele capaciteit om die impuls te overwinnen? Die vraag is onbeantwoord. Maar we moeten snel een antwoord vinden, of het is klaar met ons.”


Tijdens de Vietnamoorlog stopte u met het betalen van een deel van uw belasting. Moeten burgers dat volgens u nu ook doen, als protest tegen het uitblijven van sterk genoeg klimaatbeleid?

“Ik denk het niet. Het verzet tegen de oorlog, waarvoor ik soms voor de federale rechtbank moest komen, was een tactiek. Geen principe, maar een tactiek tegen de vernietiging van Indochina. Het lijkt me niet de juiste tactiek voor de problemen van vandaag.

“Ik denk dat het grote probleem nu is dat het ons niet lukt om de klimaatcrisis te begrijpen. Neem mijn land: de Verenigde Staten. In een peiling van Yale University moesten mensen 29 onderwerpen rangschikken op hoe belangrijk ze het vonden. Bij gematigde Republikeinen stond klimaat op 28, bij conservatieve op 29. Ze denken niet dat het een probleem is, zelfs wanneer ze worden overspoeld door overstromingen.”


Hoe valt er meer klimaatbewustzijn in de wereld te creëren?

“Bij de Vietnamoorlog begonnen we het protest met kleine groepen. Het duurde jaren voordat we een populaire massabeweging ontwikkeld hadden, met genoeg erkenning voor het feit dat we de grootste misdaad sinds de Tweede Wereldoorlog uitvoeren. De vrouwenbeweging, waarschijnlijk de meest succesvolle van alle moderne sociale bewegingen, begon hetzelfde: met kleine groepen die het bewustzijn verhogen. Groepen van vooral jonge vrouwen die samenkwamen en bedachten: zo willen we leven. Dat groeide uit tot een massabeweging.

“Hetzelfde is nodig met de klimaatcrisis. Massa-acties kunnen effectief zijn, zoals van Extinction Rebellion en de klimaatstakingen. Dat effect moet gemaximaliseerd worden. En mensen moeten begrijpen: we kunnen haalbare maatregelen nemen om deze crisis te beëindigen.”


Trouw, 18-09-2022 (Maarten van Gestel)