Het Midden-Oosten / Een golfje van verandering


Er is iets gaande in het Midden-Oosten, en er is ook iets veranderd in de houding van het Westen - vooral die van de Verenigde Staten. Maar hoeveel stellen die nieuwe ontwikkelingen voor?


Op 3 februari 1960, ruim 45 jaar geleden, hield de Britse premier Harold Macmillan in het (blanke) Zuid-Afrikaanse parlement in Kaapstad een toespraak die regelrecht de geschiedenisboeken zou ingaan. De conservatieve minister-president, die een rondreis langs Britse koloniën in Afrika had afgerond, sprak van 'een nieuwe wind' ('a wind of change') die door het continent trok.

Zijn woorden werden opgevat als een erkenning van zwarte nationalistische bewegingen in Afrika die opkwamen tegen het koloniale bewind en als een waarschuwing jegens het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime. Het dekolonisatieproces was al op gang gekomen, maar het kreeg een extra impuls door de toespraak én de houding van Macmillan. Binnen enkele jaren was vrijwel geheel Afrika zelfstandig.

Tony Blair zal ongetwijfeld aan de rede van zijn verre voorganger hebben gedacht toen hij van de week tegenover twee verslaggevers van The Guardian gewag maakte van 'een golfje van verandering' ('a ripple of change') in het Midden-Oosten. De premier, gastheer van een conferentie over het Nabije Oosten in Londen, doelde op de sterk verbeterde relaties tussen Israël en de Palestijnen, de belofte van de Egyptische president Moebarak om vrije verkiezingen te houden, de succesvolle opstand van de Libanezen tegen hun pro-Syrische regering, en op nog veel meer opmerkelijke ontwikkelingen in de regio, die al decennialang een levensgevaarlijke bron van instabiliteit, conflicten en oorlogen is. En tegelijkertijd een bron van olievoorziening, wat de sitiuatie extra explosief maakt (en de bemoeienis van het westen verklaarbaar).

Opmerkelijk aan de reactie van Blair was de keuze van zijn woorden, merkten zijn interviewers op. Hij had het slechts over een golfje, terwijl hij veel hoogdravender woorden in de mond had kunnen nemen. Sterker: hij had, zeker in de ogen van zijn aanhangers, kunnen zeggen dat de fascinerende veranderingen in het Midden-Oosten (of althans de aankondiging daarvan) direct of indirect het gevolg zijn van de inval van de Britten en Amerikanen in Irak en de verdrijving van Saddam Hoessein. Maar Blair, die vanwege dit avontuur al zoveel ellende over zich heen heeft gekregen, deed dat niet. Hij wil kennelijk niet te vroeg victorie kraaien.

Nou is het ook moeilijk om op dit moment al een rechtstreeks verband te leggen tussen bijvoorbeeld de opstand in Libanon en de situatie in Irak. Zouden de Libanese betogers ook niet op eigen kracht de straat op zijn gegaan om te protesteren tegen de moord op oud-premier Hariri? Aan de andere kant: ze moeten zich toch gesteund hebben gevoeld door de waarschuwende woorden van de Amerikaanse minister van buitenlandse zaken Condoleezza Rice aan het adres van de Syriërs, van wie wordt verondersteld dat zij achter deze moordaanslag hebben gezeten. En de houding van de Amerikanen jegens Damascus kan weer niet los worden gezien van hun inval in Irak.

Is het slechts een golfje, of waait er een stevige nieuwe wind? Er is hoe dan ook wat gaande in het Midden-Oosten, en er is ook wat veranderd in de houding van het Westen-en dan vooral van de kant van de Verenigde Staten. Door de decennia heen hebben de Amerikanen zich bij tijd en wijle stevig bemoeid met de situatie in de regio met als hoogtepunt het door president Carter afgedwongen vredesakkoord tussen Israël en Egypte. Waarbij overigens de Egyptische president Anwar Sadat ook behoorlijk zijn nek heeft uitgestoken-hij heeft dat optreden drie jaar later met de dood moeten bekopen.

Vader Bush verdreef dertien jaar later in de eerste Golfoorlog Irak uit Koeweit, maar hij liet Saddam Hoessein in het zadel zitten, want die werd door de Amerikanen niet als een bedreiging van de stabiliteit in de regio gezien-en het ging Washington om stabiliteit. Saddam is zelfs geruime tijd een bondgenoot geweest van de Amerikanen, de Britten en de Fransen.

President Clinton wist midden jaren negentig te bewerkstelligen dat premier Rabin en PLO-leider Arafat elkaar in de tuin van het Witte Huis een hand gaven. Maar dat principe-akkoord is nooit tot uitvoering gekomen-dit keer was de Israëlische premier het slachtoffer van een moordaanslag.

Sindsdien (en ook tussen al die gebeurtenissen door) is de bemoeienis van Washington bij het conflict tussen Israël en de Palestijnen en de situatie in het Midden-Oosten vrij terughoudend geweest. Na zijn eerste verkiezing in 2000 hoorde je president Bush er ook nauwelijks over. De aanslagen van 11 september 2001 brachten verandering.

Ineens had de Amerikaanse regering de mond er van vol. Er kwam een inval in Irak, scherp bekritiseerd in Europa, Saddam werd verdreven (maar dat was toch niet het oogmerk van de oorlog, aldus de critici), en eind januari waren er verkiezingen die gezien de enorme chaos in het land met dagelijks bloedige aanslagen opmerkelijk voorspoedig zijn verlopen-ook de tegenstanders hebben dat moeten erkennen.

En bij Irak mag het wat verkiezingen betreft niet blijven, zeker de Amerikanen lijken stellig van plan in andere landen de boel eens flink op te schudden. President Bush riep in zijn State of the Union de leiders in het Midden-Oosten op tot meer transparantie, democratie en economische hervormingen. Hij en zijn minister van buitenlandse zaken Rice voeren de druk op landen als Iran (kernenergie/kernwapens) en Syrië (invloed in Libanon) sterk op, de ene keer gesteund door de Britten, de andere keer-heel opmerkelijk-door de Fransen.

Het is bijna een heilige missie van Bush en ook Blair geworden. In hun ogen ligt de bron van het terrorisme in Afghanistan en het Midden-Oosten. Vrijheid, democratie, rechtsstaat, allemaal westerse waarden, ze worden desnoods met drang en dwang door de Amerikanen en Britten ingevoerd.

Washington en Londen hebben de laatste weken de wind mee. Naast de succesvolle verkiezingen in Irak zijn er een paar ontwikkelingen geweest waarop de twee hoofdsteden geen invloed hebben gehad, althans niet zichtbaar. Zo kwam premier Ariel Sjaron van Israël met het plan om de nederzettingen in de Gaza te ontmantelen. Dat heeft het klimaat aanzienlijk verbeterd. Nou had en heeft Sjaron daar een bedoeling mee: de terugtrekking is een gebaar van goede wil in ruil waarvoor, zo hoopt hij, enkele joodse nederzettingen op de Westoever behouden kunnen blijven. Maar toch. Opmerkelijk dat het weer een premier van rechtse signatuur is die voor een doorbraak zorgt. De gesprekspartner van Sadat in 1978 kwam ook uit die hoek: Menachem Begin.

Ten tweede heeft de dood van PLO-leider Jasser Arafat, hoe cru het voor zijn nabestaanden en aanhangers ook klinkt, een zegenrijke werking gehad, en daar hebben de Amerikanen en Britten niet de hand in gehad-complottheorieën schuiven we maar even terzijde. Zijn opvolger Abbas wordt bijna de hemel in geprezen, niet in de laatste plaats door Israël. Abbas heeft in een paar weken tijd een enorm krediet opgebouwd. Hij wordt gezien als een leider die open is, eerlijk en recht door zee. Als Abbas zegt er alles aan te zullen doen om aanslagen in Israël te voorkomen, en is er toch een aanslag zoals vorige week vrijdag, dan krijgt hij daarvan niet de schuld in de schoenen geschoven. Dat was bij Arafat wel anders.

Er is inderdaad in het Midden-Oosten in korte tijd 'een golfje van verandering' te bespeuren. Voor een deel mogen de Amerikanen (en Britten) dat op hun conto schrijven, voor een ander deel hebben zij er weinig of geen invloed op. Al hangt ook hier alles met alles samen. Zou, om een voorbeeld te noemen, de verkiezing van Abbas pakweg twee jaar geleden, toen de situatie in het Midden-Oosten geheel en al op slot zat, ook zo zijn bejubeld en ook zoveel betekenis hebben gehad als nu?

Maar om nu al te spreken van een nieuwe wind, daarvoor zijn er te veel onzekerheden. Tony Blair heeft zijn woorden goed gekozen.


Trouw, 04-03-2005

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB