‘Zet die plaat uit de ‘‘Trump is slecht’’-groef’

Bas Heijne, Staat van Nederland. Een pleidooi, Amsterdam: Prometheus, 2017.


De wereld anno 2017: racisten, gutmenschen, moslimvrienden, islamhaters. Zijn er ook nog mensen die elkaar in de ogen durven te kijken? Bas Heijne hoopt van wel. ‘Er zijn genoeg mensen op links en rechts die niet willen dat de boel uit elkaar flikkert. Met hen moeten we het doen.’


‘Wij leven in een bezeten wereld’, zegt Bas Heijne met de beroemde Nederlandse historicus Johan Huizinga. Elke dag dragen oude en nieuwe, sociale en asociale media tonnen vers bewijs van onze onsamenleving aan. Kaakslag op links, beenveeg op rechts. We schreeuwen ons te pletter, maar echt debatteren doen we niet.

Of toch, maar dan onder gelijken. Zoals eerder deze week in Amsterdam, waar Wim Van Rooy en vrienden in De Balie zich een halfuur lang in ernst bogen over de vraag hoe we van die moslims af kunnen geraken. Elders, pakweg in de Brusselse Dansaertstraat of de Amsterdamse grachtengordel, gaat het ook onder gelijken over wat nu de beste manier zou zijn om van Donald Trump af te komen: impeachment of een kogel?


Dreun vanjewelste

Trump heeft een voordeel, zegt PC Hooft-prijswinnaar Heijne. Sinds zijn verkiezing gaat de verkoop van zijn vorige boek, Onbehagen, net als 1984 van George Orwell door het dak. Maar dat bedoelt hij niet.

‘Trump is een psychologische dreun vanjewelste voor andersdenkenden, maar het kan ook een wake-upcall zijn voor mensen die op links en centrum-links toch wel erg in een bubbel hebben geleefd. In Nederland is het gedaan met ballonnen oplaten voor een betere wereld, het is menens. Ik heb het gevoel dat dit in Vlaanderen nog langer aanhoudt dan in Nederland. Bij jullie kom ik nog weleens mensen tegen die Fidel Castro vergoelijken. Terwijl ultrarechts bloeit, volhardt dat soort links in zijn eigen goedigheid. Dat kan op een gegeven moment zelfgenoegzaam worden.’

In Staat van Nederland, zijn nieuwste, gisteren verschenen boek, maakt hij nog eens de analyse van een diep verdeelde samenleving, tot ver voorbij de polder. Maar hij acht het de hoogste tijd om een noodzakelijke en voor iedereen die zwelgt in het Eigen Gelijk erg lastige volgende stap te zetten: ‘We moeten ons engageren met mensen met wie we het níet eens zijn.’ En dat is wel iets ingewikkelder dan het cliché dat we de ivoren toren uit en ‘‘de straat op moeten’’.

Jan Dijkgraaf van GeenPeil zegt dat we nog altijd in het Pim Fortuyn-tijdperk leven. Met Trump, zo schrijft ook u, komt het besef dat deze beweging ‘niet meer verdwijnt’. Hoe verder?

‘Zelfs de diepste slaper die al tien jaar gelooft dat het hier om populistische aberraties van voorbijgaande aard gaat, is nu wel wakker. Kijk het in de ogen: het christelijke, humanistische, verlichte wereldbeeld waarmee ik en jongere mensen dan ik zijn opgegroeid, is al even aan het verschuiven. Ik schrijf hier al tien jaar over, maar men had niet in de gaten hoe een aantal van onze mooie ideeën gebureaucratiseerd raakte en ook slechts binnen een sociale laag floreerde. Ze raakten losgezongen en bleken niet klaar om de uitdagingen van de hedendaagse wereld – globalisering, ongelijkheid, immigratie, een plek voor de islam in het westen – onder ogen te zien.’

Tijd voor een mea culpa?

‘Begrijp me goed. Het betekent geenszins dat je alles wat van rechts komt, moet omarmen, maar wel dat je je eigen blinde vlekken onder ogen moet kunnen zien. Anders kom je nooit met een adequate respons. Het gaat niet weg door te schreeuwen dat Trump, Geert Wilders of Filip Dewinter slechte mensen zijn en hun aanhangers deplorables. We miskennen al erg lang de ideologische onderstroom van die bewegingen. Die zijn van de weeromstuit verhard, ze worden steeds uitzinniger, zoals bleek toen AfD-politicus Björn Höcke zei dat Duitsland maar eens af moet van die verlammende, zelfkastijdende herdenking van de Holocaust. En nog ergere dingen. Höcke kreeg wel straf van Frauke Petry, maar hij werd niet uit de partij gezet. Dat is veelzeggend. Wilders nam er in Koblenz geen afstand van.’

Wie de columns van Pim Fortuyn herleest, denkt: wat soft in vergelijking met wat er vandaag allemaal wordt gezegd of geschreven.

‘Precies. Op links, en zeker onder intellectuelen, is er lang een smetvrees geweest om zich met gemeenschapsdenken te engageren. Men richtte zich op het individu, net als het liberalisme, en op de emancipatie van minderheden. Dat is een grote verdienste. Maar wat miskend werd, was de bij uitstek menselijke behoefte aan samenhang, aan het gevoel dat men iets met elkaar te maken heeft. Niet iedere vorm van gemeenschap hoeft vijandig te zijn. Men vindt het nu vreselijk dat mensen die hier al generaties zijn, nog altijd op hun achtergrond worden aangesproken, en terecht, maar men heeft verzuimd een nieuw gevoel van voorgrond op te wekken, waardoor mensen nu weer terugvallen op de groep of de natie of zelfs de volkswil.’

‘Dat sociaal-economische achterstelling een rol speelt bij de opkomst van het rechts populisme, weten we onderhand wel. Het volstaat niet als enige verklaring, laat staan als uitweg uit de impasse. Daarmee misken je de ideologische lading van het rechtse populisme, en van het islamisme trouwens evenzeer. Omdat een gemeenschappelijk verhaal ontbreekt, valt men terug op kleine verhalen. En het zijn heus niet alleen de kansarmen die zich daartoe aangetrokken voelen.’

Zoals je bij Jan Roos, lijsttrekker van VoorNederland, ook heel wat maatpakken ziet?

‘Ja, hier is dus iets anders aan de hand en wel het door links en liberaal rechts met name te lang genegeerde verlangen naar bedding en eigenheid. Henk en Ingrid die zich tot Geert Wilders aangetrokken voelen, maar net zo goed Achmed tot de radicale islam, vinden u en mij, met onze verlichtingswaarden, onze wereldwijde empathie voor mensen aan de andere kant van de wereld en voor wie na ons komt op de planeet, hypocriet.’

Deels terecht, schrijft u?

‘Ik begrijp die kritiek wel. Natuurlijk, als je idealen hebt, ligt hypocrisie altijd op de loer. Want wie weet die idealen honderd procent voor zichzelf waar te maken? Cynici hebben daar geen last van, die schieten nooit tekort ten opzichte van hun overtuigingen. Maar het verwijt – ‘‘Jullie zeggen zus, maar doen zo’’ – houdt wel degelijk steek. Dat geeft je critici natuurlijk geen vrijbrief om dan maar helemaal loos te gaan. Het platte racisme dat op internet niet langer de ondertoon maar de boventoon voert, kun je bezwaarlijk een correctie op het verlichtingsdenken noemen.’

Maar zo’n correctie vanuit wat u, enigszins paternalistisch, de Contra-Verlichting noemt, acht u wel wenselijk?

‘Ik bedoel dat niet paternalistisch. Die Contra-Verlichting legt, zoals in de kwestie Zwarte Piet, de nadruk op traditie, eigenheid, cultuur, geschiedenis, de groep. Dat hoeft niet per se destructief te zijn – ook de grootste kosmopoliet kijkt thuis nog altijd uit op de overkant van de straat –, maar dat wordt het wel in handen van Trump en co. In Amerika is er op straat echt wel iets veranderd. De taal wordt steeds meer: ‘‘Wie niet voor ons is, is tegen ons’’en ‘’Jij hoort er niet bij en je zult er nooit bij horen’’.’

‘Van de radicale islam hoor je krek hetzelfde verhaal. Alleen is die groep in weerwil van wat je leest, niet zo machtig als de groep die zich gesterkt voelt door politici als Wilders, maar ook Erdogan of Poetin. Die flirten steeds vaker met radicale maatregelen, zonder ooit expliciet te worden.’

De loopgraven zijn zo diep dat je je afvraagt of er nog een weg terug is. Zoals Rutger Bregman tweette naar aanleiding van het ‘debat’ in De Balie: ‘Het ondenkbare wordt langzaam denkbaar.’

‘Ik heb het niet zo voor apocalyptische taal. De vluchtelingencrisis heeft veel geschreeuw, bedreigingen en in Nederland een heuse aanslag op een moskee met zich meegebracht. Dat moet je niet bagatelliseren, maar er zijn geen doden gevallen. Het is niet omdat zo’n margefiguur als Van Rooy radicaliseert en in De Balie vreselijke dingen zegt zonder wederwoord, dat alles meteen naar de haaien gaat. Die mensen zeggen zulke dingen al vele jaren, alleen wordt het aan beide kanten almaar scherper.’


Geen geknuffel

Hoe geraken we vooralsnog met elkaar aan de praat, dat is de hamvraag die u opwerpt. Ja, hoe?

‘Als je echt debat wilt, moet je bereid zijn je overtuigingen aan oprechte kritiek bloot te stellen. Met de fringes wordt het moeilijk, daar leeft men van demonisering, maar er zijn genoeg mensen op links en rechts die niet willen dat de boel uit elkaar flikkert. Met hen moeten we het doen. Er zijn in Nederland bijvoorbeeld heel wat mensen die in de conservatief-rechtse traditie zitten die mordicus tegen Wilders gekant zijn. Wanneer mensen elkaar niet meteen als een vertegenwoordiger van iets zien, de karikatuur à la dé moslim of dé gutmensch, valt er goed te debatteren. Een democratie leeft van verschil van mening, maar langs elkaar heen schreeuwen is geen debat. Zo hoorde ik op tv ook een boze, blanke Nederlander zeggen: ‘‘Als Sylvana (Simons, ex-Denk) zegt: in Nederland worden mensen op basis van hun huidskleur gediscrimineerd, dan heeft ze heus een punt. Maar als ze zegt dat Sinterklaas afgeschaft moet worden, dan zeg ik, je bent verkeerd bezig.’’ De meeste mensen voelen zich niet gezien of gehoord. Ga dat debat aan.’

Hoe ver ga je in het begrip opbrengen voor het verlangen naar bedding, zonder dat je de abjecte kanten ervan legitimeert?

‘Vanuit de loopgraven lijkt dat alleen maar een dunne lijn, maar dat is niet zo. Ik kan begrip opbrengen voor de Nederlander met Marokkaanse roots die het spuugzat is om al tien jaar te moeten voelen dat hij nooit ‘‘een van ons’’ kan worden, dat constante gesar en getart. Net zo vind ik dat er een open debat gevoerd moet worden over het gebrek aan acceptatie van homoseksuelen onder moslims. Als je gelijkheid opeist en tegen discriminatie bent, zul je dat toch gelijk moeten schakelen. Ik pleit niet voor dialoog, dat impliceert dat we het eens moeten worden, maar voor een publieke ruimte waarin je samenkomt en van elkaar aanvaardt dat je een andere mening bent toegedaan zonder dat je het samenleven daarom opblaast.’

Geen geknuffel, maar zoiets als een ‘waarheidscommissie’ op z’n Zuid-Afrikaans?

‘Inderdaad. We komen er niet als we blijven zwelgen in het eigen gelijk. In Frankrijk kreeg de Algerijnse schrijver Damel Kaoud er op verschrikkelijk hautaine wijze van langs van Franse intellectuelen omdat hij na Keulen felle artikels had geschreven over de verkrampte seksualiteit van vele Arabische mannen. Hij zou zich van zijn eigen mensen afkeren, vallen voor het betoog van Marine Le Pen. Daar was ik oprecht kwaad over. Je mag best kritiek hebben op wat Kaoud schreef, maar je mag zo iemand niet wegduwen met: ‘‘Jij doet er niet toe omdat je niet in ons verlicht wereldbeeld past’’. Steek die Rubicon over, in beide richtingen. We hebben allemaal onze blinde vlekken. Het heeft weinig zin om anderen daar voortdurend op te wijzen.’

Heeft links te lang de andere kant opgekeken voor wat mensen als Ayaan Hirsi Ali zeiden? Of de Marokkaanse journaliste Zineb El Rhazoui, die vindt dat we af moeten van de mythe dat ‘islam een religie van vrede en liefde’ is?

‘Ik ben er inmiddels wel achter dat elke ideologie, zelfs de vriendelijkste, kan ontsporen, ook het liberalisme en het humanisme. Als je de barricaden opgaat, is het nooit schrikken van wie tegenover je staat, wel van wie naast je staat. Terreurexperte Jessica Stern zegt dat godsdienst slechte mensen slechter maakt en goede mensen beter. Het idee dat je de godsdienst uit de mensen kan halen, is naïeve onzin. Dan gaan ze wel op een andere manier raar doen. Daar redden we het dus niet mee.’

Met elkaar in de armen vallen evenmin?

‘Nee, dat rooskleurige van wat de anderen dan zo smalend ‘‘gutmenschen’’ noemen, leidt inderdaad tot hypocrisie. Wir schaffen das vind ik mooi, maar alleen in het besef dat het een verdomd lastig maar nodig karwei is, het heeft niets te maken met dat zo snel gezegde ‘‘we zijn toch allemaal mensen’’ of ‘‘de wereld is van iedereen’’. Het zijn vaak juist die mensen met de goede bedoelingen die dan het hardst tilt slaan als er zoiets gebeurt als in Keulen. Wees toch wat realistischer. Humanisme is bloed, zweet en tranen. Een stap vooruit, twee stappen terug.’

‘Ga eraan staan, laat er ons van uitgaan dat we het niet met elkaar eens zijn en ga samen moeizaam verder. Daarmee heb je nog niets opgelost, maar het is wel al enorme winst. Het is beter dan te zeggen: ja, we zijn allemaal maar mensen die het goed met elkaar voor hebben, of, na een aanslag, de islam is een godsdienst van vrede. Kijk nou eerst eens naar het individu, dat morsige, wisselvallige wezen.’

In de Nederlandse politiek krijg je verschrompelende traditionele partijen enerzijds, een PVV-blok met enkele satellieten anderzijds. Missen jullie een partij als de N-VA die het verlangen naar bedding invult, niet te flets maar evenmin al te ranzig?

‘Wel, ik zei vijf jaar geleden al provocerend dat Bart De Wever de enige met een verhaal is. Niet dat ik er mee instem, maar het is een verhaal. Geen groot verhaal, daarvoor moet je bij Mao zijn, wel een narratief over een gemeenschap en een poging tot antwoord op de vraag wat we met elkaar te maken hebben. Politici als Justin Trudeau of Bernie Sanders hebben dat ook op links. Bij hen blijft de plaat ook niet hangen in de ‘‘Trump is slecht’’-groef. Daarom blijf ik ook optimist, zoals Huizinga die ook de schijn tegen had toen hij in 1938 in zijn Homo ludens zijn beklag deed over ‘‘de mateloze overdrijving in lof en blaam’’ van zijn tijdgenoten. Dat elkaar pakken op een woord, dat eindeloze herhalen van dezelfde verwijten over en weer, noemde hij puerilisme, pubergedrag bij volwassenen. Dat zie je nu overal weer en daar moeten we van af.’


DS, 28-01-2017 (Filip Rogiers)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB