Chantal Mouffe, tegendraads politiek denker: "Wuif het populisme niet zomaar weg”


“Conflicten zijn de motor van de democratie”, stelt professor political theory Chantal Mouffe. Haar visie op politiek en samenleving inspireert andere denkers, maar vindt ook weerklank in nieuwe politieke bewegingen, waarvan ze een vooraanstaand analist is. Wij gingen bij haar in Londen op de koffie.


Toeval of niet: op de Eurostar lezen we een opiniestuk vol met ideeën die rechtstreeks uit de theorieën van Chantal Mouffe afkomstig zouden kunnen zijn. Ze maakt school. Ze zegt Jeremy Corbyn en Labour waar het op staat. Ze inspireerde vernieuwende politieke bewegingen als Podemos in Spanje en La France Insoumise in Frankrijk. Ze leeft internationaal.

Maar het begon in België. Mouffe werd geboren in de buurt van Charleroi en studeerde van 1960 tot 1964 filosofie aan de toen nog unitaire universiteit van Leuven. “Het was een andere tijd, nog voor er eind jaren zestig een Nederlandstalige en een Franstalige universiteit kwam. In die dagen echode de wereldpolitiek tot in Leuven, vooral de Cubaanse revolutie en de Algerijnse oorlog. Voor iemand die daar gevoelig voor was, zoals ik, was het wel een inspirerende periode.”


Passie

Na Leuven volgde Parijs, waar ze met de marxistische filosoof Louis Althusser werkte. “Filosofen zoals hij hadden een heel rationalistische benadering”, zegt Mouffe. “Voor hen was filosofie een wetenschap, een science. Althusser vond met name epistemologie – kennistheorie – erg belangrijk. Op het einde van 1966 vertrok ik naar Colombia. Ik was in Leuven vertrouwd geraakt met de Latijns-Amerikaanse wereld, en was benieuwd naar wat er daar aan het gebeuren was. Toen ik filosofie ging doceren aan de Nationale Universiteit van Bogota, werd het me al snel duidelijk dat een louter rationele politieke analyse niet volstond. Politiek is voor een groot deel emotie, passie. Als je affecten geen plaats kunt geven in je analyse, of in je politieke praktijk, dan sla je de bal mis. Mensen werken aan een gemeenschappelijk doel doordat ze zich er passioneel bij betrokken voelen. Freud had het daar al over: volgens hem heeft de lien social een libidinale aard.”

Mouffe besloot terug naar Europa te komen, om politiek te studeren aan de universiteit van Essex. Talloze studie- en werkbezoeken aan de grootste Amerikaanse instellingen volgden elkaar op. Ze werd programmadirecteur aan het Collège Internationale de Philosophie in Parijs, waar ze belangrijke bijdragen leverde aan de politieke theorie. In 1995 werd ze in dat vakgebied professor in het Centre for the Study of Democracy aan de University of Westminster, waar ze sinds 2018 aan verbonden blijft als emeritus.
Het belang van conflicten

Chantal Mouffe wordt weleens politiek filosoof genoemd, maar zelf geeft ze de voorkeur aan de term political theory. Niet te verwarren met political science: dan heb je het volgens haar over empirische gegevens, getallen waar je wat mee probeert te doen. Maar dat levert slechts een beperkt beeld van politiek op. Political theory daarentegen heeft oog voor de fundamentele concepten, maar ook voor de praktijk.

Daarbij schuwt ze de verregaande stellingen niet. Zij verdedigt wat ze een dissociatief concept van politiek noemt: politiek heeft te maken met conflict, en in het bijzonder met conflicten die we antagonismen noemen, omdat er geen rationele oplossing voor is. “Dat laatste verklaart waarom democratie niet zonder conflicten kan. Ze zijn de motor van de democratie. Op het einde van de 20ste eeuw had je de zogenaamde ‘derde weg’, niet links, niet rechts, maar een ‘radicaal centrum’, zogezegd voorbij het conflict, op weg naar consensus. Dat werkt niet.”

“Een democratie is per definitie conflictueus. De demos – het volk – is verdeeld: er is altijd een deel dat kratos of macht heeft over het andere deel. De belangrijkste taak voor de democratie is te zorgen voor de instellingen waarbinnen dit conflict kan plaatsvinden, op een zodanige manier dat er geen burgeroorlog van komt. Dat betekent dat opponenten niet bekeken worden als vijanden die vernietigd moeten worden, maar als tegenstanders die het recht hebben hun opinie te verdedigen.”


Radicale democratie

Chantal Mouffe is niet geïnteresseerd in normatieve politieke theorie: ze wil niet voorschrijven hoe de wereld eruit moet zien. “Ik wil begrijpen hoe de dingen zijn, en hoe ze veranderd kunnen worden. Natuurlijk geeft het wel voldoening als je merkt dat er wat met je ideeën gedaan wordt. Voor mij was dat het duidelijkst bij Podemos in Spanje (radicaal-linkse partij ontstaan uit de indignados-protestbeweging tegen de corruptie en het besparingsbeleid – red.). Het werk van wijlen mijn echtgenoot Ernesto Laclau en mezelf gaf een kader waarmee je je een nieuwe vorm van politiek kon indenken. De eisen van Podemos pasten niet in de klassieke links-rechtsverdeling van de politieke arena. Er was nood aan nieuwe identiteiten, buiten de klassieke partijen en de klassieke manier van politiek bedrijven om. Dat was een fenomeen waar ik al jaren door geboeid was. En nu nog ben.”

Je moet de democratie radicaliseren, vindt Chantal Mouffe. “Daarmee bedoel ik niet dat we met een revolutie moeten beginnen. Ik bedoel dat we ons niet mogen neerleggen bij het dictaat van het neoliberalisme en de globalisering. Dat denken ontstond in de nasleep van Thatcher en haar tina: There is no alternative.”

“De sociaaldemocratische en socialistische partijen zijn naar het centrum beginnen evolueren, tot er geen fundamenteel verschil meer was tussen centrumrechts en centrumlinks. Links en rechts zijn vervaagd. Daardoor zijn heel wat politiek gerechtvaardigde vragen en verzuchtingen zonder antwoord gebleven, jarenlang, en hebben we de huidige ‘post-democratische’ situatie bereikt.”


Xenofoob

Het bestaande systeem en de bestaande politieke actoren – uitgegroeid tot een kleurloos, passieloos geheel – spreken de kiezer niet meer aan, stelt Chantal Mouffe vast. “En wie uiting geeft aan zijn ongenoegen over het politieke bestel, wordt weggezet als populist. Dat woord wordt een etiket voor iedereen die het met de gevestigde orde oneens is. Dat is niet goed voor de democratie. Heel veel zogenaamd populistische verzuchtingen zijn echte democratische vragen die ernstig genomen moeten worden, en die je niet zomaar mag afwimpelen omdat ze de democratie in gevaar zouden brengen. Ik ben ervan overtuigd dat, als die democratische eisen geen progressieve vertolking vinden, ze uitgedrukt zullen worden in nationalistische en xenofobe termen. Dat is al aan het gebeuren, en dat verklaart het toenemend succes van rechts-populistische partijen. De manier om hen te stoppen bestaat niet uit een morele veroordeling, door ze als fascisten af te doen, maar door oplossingen voor te stellen die geïnspireerd zijn door een streven naar gelijkheid en sociale rechtvaardigheid.”


Brexit: I have no clue

Je kunt niet in Londen zijn, met een politiek denker praten, en het niet over de brexit hebben. “Eerlijk: ik weet niet wat ik moet verwachten. Nobody has a clue. Alles kan. Misschien komt er een deal, misschien niet, of een andere deal dan wat onderhandeld was. Misschien komt er uitstel, afstel, of een nieuw referendum – dat laatste zal dan wel beter gepland moeten worden dan het vorige. Of er kunnen ook nieuwe verkiezingen komen, wat voor Labour de beste oplossing zou zijn. Géén brexit blijft ook een mogelijkheid. Een brexit zonder deal zou het slechtste zijn. We bevinden ons in een situatie die zo verslechterd is dat, wat de uitkomst ook is, het resultaat diepe breuklijnen zal teweegbrengen in de Britse samenleving.”

“Ik ben na al die jaren weliswaar geen Brit geworden, en ik heb nog altijd mijn Belgisch paspoort. Wat de uitkomst ook is, strikt juridisch ben ik veilig: ik kan hier sowieso blijven werken. Maar een harde brexit zou zo erg zijn ...”

Hoe dan ook zal ze Groot-Brittannië begin februari even verlaten, om naar Leuven te reizen en er een eredoctoraat in ontvangst te nemen. Het is haar vierde. “Ik heb begrepen dat er in Leuven heel wat ceremonieel bij komt kijken. Ik ben benieuwd.”

Promotoren van het eredoctoraat zijn de professoren Matthias Lievens en Stefan Rummens


Campuskrant, 31-01-2019 (Ludo Meyvis )