Het jaar van de fragiliteit


Als we, in plaats van op de rampspoed van 2021, nu eens focusten op de massale bijdrage van vrijwilligers, schrijft Tom Hannes.


Alles komt terug. Dat was volgens het VRT-jaaroverzicht het thema van 2021. De vraag is of dat een goede samenvatting is. Catchy is het wel. Het thema heeft een filosofische zweem, die ons via Nietzsches ‘eeuwige terugkeer’ terugvoert naar het antiek tragische levensgevoel. Voor de oude Grieken draaide de tijd in cirkels. Dat leverde een geruststellende zekerheid op: na regen komt zonneschijn, na de nacht de dag, na de winter de lente, na oorlog vrede. Maar het ging ook gepaard met trieste berusting: na zon komt weer regen en elke vrede eindigt in oorlog. De tragiek is dat het niet veel uitmaakt hoe we daarop reageren. Nergens werd dat levensgevoel beter uitgedrukt dan in het Bijbelse boek Prediker: ‘Alles is ijdel. Er is niets nieuws onder de zon.’

En toch. Leg de jaaroverzichten naast elkaar en je ziet nog wat anders dan de terugkeer van coronapieken en het zo gehekelde jojobeleid in hun kielzog. Om maar twee nieuwe dingen onder de zon te noemen: in januari was er de ongeziene raid door aanhangers van Donald Trump op het Capitool,in juli betreurden we de eerste Belgische klimaatdoden.

Het klopt dat we met enige moeite ook hier een terugkeer in kunnen zien. De VS stonden in de 18de eeuw aan de wieg van de moderne democratie, en ziedaar: in 2021 dreigde de oude tirannie er terug te keren, net als in veel andere landen, dichter bij huis. In deze krant vergeleek Jeroen Olyslaegers de raid niet voor niets met de 16de-eeuwse beeldenstorm (DS 24 december). Nog meer uitzoomend is de klimaatverschuiving de terugkeer van de oude grillige aardse ecologie van vóór het milde en stabiele holoceen, dat 12.000 jaar geleden begon.


Kink in de kabel

Tragisch kun je die dingen evenwel niet noemen. Het gaat ontegensprekelijk over vreselijke tendensenmaar het maakt wel degelijk iets uit hoe we erop reageren. Het is dan ook hoogdringend tijd om duurzaam werk te maken van een beter ecologisch en politiek bewustzijn. En dat maakt de samenvatting ‘alles komt terug’ een ongelukkige ingreep. Ze zou ons kunnen besmetten met het virus van de berusting. En dat is het allerlaatste wat 2022 nodig heeft.

Als we dan toch een overkoepelend thema willen, lijkt het me beter om ons 2021 te herinneren als ‘het jaar van de fragiliteit’. Want hoe kwetsbaar bleken we toch te zijn! Eén Twittercampagne volstond om de democratie ernstig te bedreigen. Een paar dagen wat feller regenen en er vielen doden. Voor veel meer overlevenden dreigt de armoede, want de zekerheid die verzekeringscontracten bieden, is immers ook fragiel. Onze seksuele integriteit bleek veel kwetsbaarder dan de onthutste ‘vrolijke’ players zich graag inbeeldden. Ook andere vormen van misbruik en discriminatie lagen dichter bij onze ‘normale’ zeden dan tot dan toe maatschappelijk erkend werd. Corona is zo ontwrichtend omdat er maar weinig ernstig zieken nodig zijn om de hele ziekenzorg te doen kraken. Eén sterk vervuilende fabriek die met rust gelaten wordt (3M, bijvoorbeeld), tast de gezondheid van generaties in de verre omgeving aan. Eén schip blokkeert het Suezkanaal en de hele wereld*economie sputtert. Bevoorradingen van zoveel goederen bleken makkelijk in het gedrang te komen. Als we de berichten mogen geloven, staat elke economische sector op instorten zodra er een kink in de kabel komt.

En ten slotte bleek ook ons welzijn erg broos. Even niet mogen gaan dansen en de knaldrang ontploft. De toename van familiaal geweld, burn-outs en depressies toont aan dat we niet zo gek veel hoeven te ontberen om grote brokken te maken.


Olifant in de porseleinkast

Onze ecologie, onze politiek, onze maatschappij, onze economie en ons welzijn blijken spreekwoordelijke porseleinkasten te zijn. Vreemd genoeg blijken we het een goed idee te vinden om er ons als olifanten in te gedragen. Helaas was ook dat een prominent verschijnsel van 2021. De botheden tierden welig, on- en offline. Onzinnige slogans klinken misschien overtuigender als ze met pathos en vooral door velen tegelijk gebruld worden, maar de fragiliteit verdwijnt er niet door. Ze wordt eigenlijk alleen maar urgenter en pijnlijker.

Stel je voor dat we 2021 samenvatten als het jaar van het ontluikende besef van onze fragiliteit. Dan krijgt een heel ander verschijnsel een prominente plaats in de jaaroverzichten: de veel minder luidruchtige, maar massale bijdrage van vrijwilligers. We kunnen ons 2021 niet indenken zonder hen, in de vaccinatiecentra, in de overstromingsgebieden, in de voedselbedeling voor de steeds groter wordende groep armen. Je kunt je afvragen of een land wel zonder vrijwilligers kan draaien. En of dat wel past in het monomane politieke streven naar 100 procent tewerkstelling.

Door te kiezen voor fragiliteit als grondtoon van het jaar, ruilen we de tragische berusting in voor de actieve cultivering van duurzaamheid. Dat veronderstelt niet alleen onze inzet en veerkracht, maar ook onze zorg. Want wat er gebeurt, is niet ons lot. Het komt voort uit onze economische, politieke, consumentistische ideeën van het goede leven, ons paniekerige olifantengebrul, onze tegenzin om te onderzoeken wat er te doen staat, ons gebrek aan ideologische creativiteit. Als we daartegen de fragiliteit van ons bestaan laten binnendringen, leidt dat tot het inzicht dat wederzijdse zorg ons echte lot is. Alles wat in 2021 gebeurde, is een reden om volgend jaar meer aandacht te geven aan de geest van de vrijwilliger, die onze cultuur een betere weg wijst. Want waarschijnlijk is ‘fragiliteit’ niet zozeer een samenvatting van vorig jaar, maar van de volgende honderd jaar.


DS, 31-12-2021 (Tom Hannes)