82 doden per uur


Anders dan met de gaskamers was het executeren in Oost-Europa een persoonlijke, individuele, soms intieme manier van moorden. De daders moesten hun slachtoffer individueel kiezen en in de ogen kijken.


De expo ‘Shoah door kogels' in het Legermuseum toont het vergeten maar misschien wel belangrijkste deel van de Holocaust: de Duitse executiepelotons in Oekraïne en Wit-Rusland. En iedereen mocht ernaar kijken.

De techniek was verbazend eenvoudig. Toen de Duitse troepen tijdens de Tweede Wereldoorlog in hun opmars in de Sovjet-Unie Oekraïne en Wit-Rusland bezetten, werden ze meteen gevolgd door SS-eenheden die van dorp tot dorp trokken.

De joden en zigeuners die er woonden, kregen van deze Einsatzgruppen het bevel om zich met hun bezittingen te melden op verzamelplaatsen aan de rand van het dorp. Daar moesten ze vrijwel alles achterlaten, meestal ook hun kleren. Geïsoleerd in kleine groepjes werden ze naar de rand van een vers gegraven kuil een eind verderop gedreven, waar ze zonder verdere omhaal werden neergeschoten. Eén kogel per jood, dat was de regel. Veel kosten maken was ook niet nodig.

De praktijk is niet onbekend – er bestaan zelfs nogal wat gruwelfoto's van. Toch is er maar weinig onderzoek naar verricht. Het archetypische beeld van de judeocide blijft dat van de deportaties en de concentratie- en uitroeiingskampen. Tegenover die ‘industriële' aanpak met de gaskamers staat echter de ‘ambachtelijke' praktijk van de vuurpelotons in het diepe oosten van Europa, waar de nazi's bijna anderhalf miljoen joden en zigeuners één voor één neerschoten.

Na de oorlog merkte het Sovjetregime alle slachtoffers alleen aan als de Sovjetburgers die ze uiteraard ook waren. En als er al eens een grafmonumentje kwam, raakte dat na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie vaak in verval. Het Oekraïense nationalisme is er niet erg op gebrand om de multiculturaliteit van het eigen land te erkennen. En het is voorts al evenmin gesteld op het martelaarschap dat de Sovjet-Unie in de oorlog opbouwde. In zijn strijd tegen het communisme ziet het de Duitsers, als vijanden van de Sovjetvijand, misschien niet altijd meteen als vrienden, maar het scheelt soms niet veel.

Dat de bijzondere manier waarop de jodenvervolging zich voltrok relatief onbekend bleef, bracht Yahad-In Unum, een Franse organisatie van joden en katholieken, ertoe om daar systematisch onderzoek naar te doen. Dat gebeurt onder leiding van de Franse priester Patrick Desbois. Hij raakte door de praktijk geïntrigeerd dankzij de verhalen daarover die hij als kind had gehoord van zijn grootvader, die een tijd als krijgsgevangene in Oekraïne was opgesloten. Het resultaat van dat werk is te zien in de tentoonstelling Shoah door kogels, die eind 2007 haar première in Parijs kende en sinds deze week in het Koninklijk Legermuseum loopt.

De bekendste Duitse massamoord in Oekraïne is ongetwijfeld die in de ravijn van Babi Yar, nabij de hoofdstad Kiev. Daar werden in september 1941 in twee dagen tijd bijna 34.000 joden vermoord. Desbois en zijn team lokaliseerden ondertussen ruim 850 plaatsen waar joden en zigeuners werden vermoord. Het zouden er in totaal wel eens drie keer zoveel kunnen zijn. Wit-Rusland telt er vast ook honderden.

Priester Desbois gaat eerder met politionele dan met historische of archeologische methodes te werk. Op basis van Duitse verslagen over de moorden gaat hij op zoek naar mogelijke overlevende getuigen, waarvoor hij in de dorpen desnoods van deur tot deur trekt. Daarnaast verzamelt hij ballistisch bewijsmateriaal, vooral snel identificeerbare kogelhulzen, waarvan hij er telkens honderden, soms duizenden vindt, wat al een indicatie geeft van wat er zich heeft afgespeeld.

Desbois: ‘De Einsatzgruppen gingen zeer efficiënt te werk. Ze waren licht uitgerust, hadden weinig nodig en konden zich snel verplaatsen.' Volgens hun eigen rapporten haalden ze een ritme van, gemiddeld genomen, 82 doden per uur. ‘Alleen in Rwanda hebben ze het achteraf nog efficiënter gedaan', voegt Desbois er niet zonder enig cynisme aan toe, ‘door geen vuurwapens maar machetes te gebruiken.'

Dat ze die massa's kogelhulzen veelal op de grond achterlieten, toont aan dat de Duitsers – die overigens vaak een beroep deden op lokale hulptroepen – weinig moeite deden om de moordpartijen te verbergen. Daarin verschilt hun optreden in het oosten grondig van elders in bezet Europa, waar een grote discretie bestond over de Holocaust.

De nazi's spraken er alleen in eufemismen als Endlösung (‘definitieve oplossing') over. Tijdgenoten konden zo beweren dat ze ‘het niet geweten hadden' of later zelfs proberen om de judeocide te ontkennen. Toch meende Adolf Hitler in 1939 nog dat Duitsland zich niet te veel zorgden hoefde te maken over de brutaliteit van zijn legers, want, zo snoefde hij, ‘wie herinnert zich nog de vernietiging van de Armeniërs' goed twee decennia eerder?

In Oekraïne en Wit-Rusland was van discretie weinig sprake. Het gebeurde er niet in geïsoleerde kampen, maar in het openbaar, ter plekke. Iedereen kon het zien. Het was in zekere zin zelfs een uitje voor de dorpelingen in die kleine plaatsjes waar verder nooit wat gebeurde. Meestal maakten de Duitsers geen bezwaar tegen die soms talrijke kijklustigen. ‘De Duitsers werden er het slachtoffer van hun eigen racisme', zegt Patrick Desbois daarover. ‘Ze dachten: wie zou later een Oekraïense boer geloven?'

Bovendien moesten lokale werklui, die door de Duitsers waren opgeëist, vooraf grote putten graven waarin de slachtoffers werden gestapeld en gooiden ze die achteraf weer dicht, al dan niet nadat ze de lijken eerst hadden verbrand. Anderen, eveneens opgeëist, stonden tijdens de executies met paardenkarren klaar om de achtergelaten kleren en andere bezittingen af te voeren.

Die werden ofwel uitgedeeld ofwel per opbod verkocht. Maar niet nadat de Duitsers de kleren eerst zelf op waardevolle voorwerpen, geld of juwelen hadden onderzocht. Dat was ook de belangrijkste reden waarom de slachtoffers zich vooraf moesten uitkleden: niet om de kleren intact te houden, wel om wat erin opgeborgen zat, te kunnen stelen. ‘Oekraïne lag ver van Berlijn', zegt Patrick Desbois. ‘De Duitsers konden daar ongeveer doen wat ze wilden, zonder veel controle van hogerhand.'

Anders dan met de gaskamers was het executeren van joden (maar ook van zigeuners, lokale communisten of krijgsgevangen Sovjetsoldaten) een persoonlijke, individuele, soms intieme manier van moorden. De daders moesten hun slachtoffer individueel kiezen en in de ogen kijken. Het doden gebeurde schot per schot, meestal met Mauser-geweren. Als al eens een machinegeweer werd ingezet, diende dat alleen ter afschrikking, om ontsnappingen te voorkomen.

Een diep ingeworteld antisemitisme, soms ethische onverschilligheid en zo niet een combinatie van plichtsgevoel en korpsgeest schoof bij de moordenaars elk moreel bezwaar opzij. De soms artistiekerig bewerkte fotoverslagen van de executies en van de plundering van de kleren geven toch weinig blijk van gewetenswroeging, zeker de eerste tijd.

Deze Shoah door kogels gebiedt om Auschwitz te relativeren als symbool van de jodenvervolging. Wellicht evenveel joden stierven anders dan in de gaskamers, in Polen en in de Sovjet-Unie. En die slachtoffers vielen al een eind vroeger. Waar in Auschwitz tot het einde van de oorlog vooral joden uit West-Europa werden vermoord, bleven in Polen, Oekraïne en Wit-Rusland eind 1942 al amper nog joden over. Maar net omdat zo weinig Oost-Europese joden de oorlog overleefden en zij, net als de getuigen, achteraf onder het Sovjetregime niet de kans kregen om daarover verslag uit te brengen, bleef dit deel van de Holocaust zo lang onderbelicht.

‘Shoah door kogels', Koninklijk Legermuseum (Jubelpark, Brussel), tot 19 april.

www.klm-mra.be


DS, 13-02-2010 (Marc Reynebeau)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB