BRUSSEL - 'Tijdens de Koude Oorlog waren de kampen tenminste duidelijk', zegt Louise Arbour. 'Maar dit zijn chaotische, verwarrende tijden voor onze leiders. De nieuwe wereldorde ziet er helemaal anders uit. Wij hier, in het rijke Westen, willen vrij zijn van angst. Maar het Zuiden wil vrij zijn van gebrek. Zij willen gewoon net zo rijk worden als wij. En die verlangens staan haaks op elkaar.'


Toen ze nog kantoor hield in Den Haag, als aanklager van het Joegoslavië-tribunaal, ging al het gerucht dat Louise Arbour tussen haar stapels dikke rechtbankdossiers door haar favoriete strips van Kuifje smokkelde, om zich dan op een onbewaakt moment te verkneukelen met de avonturen van 's werelds beroemdste reporter.

'Dat klopt, ik geef het toe', zegt Arbour met de schaterlach van een betrapt kind, in haar nieuwe kantoor bij de International Crisis Group, met spectaculair uitzicht aan de Brusselse Louizalaan. 'Als kind stond ik er gewoon niet bij stil dat Kuifje een jongetje was. Ik identificeerde me compleet met die jonge held die de wereld rondreisde. (grinnikt) En nu doe ik dat eigenlijk nog steeds: ik bén Kuifje.'

In vrijwel al haar vorige functies reisde Louise Arbour de wereld rond. En telkens, ondanks de gevoeligheden die haar functie met zich meebracht, ging ze tot op het bot. Als aanklager van het Joegoslavië-tribunaal eiste ze, voor het oog van de internationale camera's, toegang tot Racak, in Kosovo, waar tientallen Kosovaarse Albanezen waren afgemaakt. Arbour mocht Racak niet binnen. Maar de aanklager had wél haar punt gemaakt, en de internationale publieke opinie beroerd.


Waarom omschrijft u uw nieuwe functie bij de International Crisis Group als de eerste, echt onafhankelijke job uit uw loopbaan? En in welke vorige baan was u dan het meest afhankelijk?

'Oei! Er werd mij verteld dat dit een ontspannen kennismakingsgesprek zou worden... (lacht). Vooral toen ik Hoge Commissaris voor de Mensenrechten was, maar ook in mijn andere functies, waren de rapporten van de Crisis Group voor mij een belangrijke bron van informatie. Mijn eerste reflex bij een studiereis was na te gaan of de Crisis Group al een rapport aan het land had gewijd. Zo'n rapport gaf me een objectief, onafhankelijk en geïnformeerd idee over het land in kwestie.'

'Ik heb namelijk nooit voor een ngo gewerkt. Mijn hele loopbaan heb ik doorgebracht bij instellingen, en dat bracht aanzienlijke beperkingen met zich mee. Je kan wellicht geen instelling bedenken met méér beperkingen dan een internationaal hof. Mijn beeld van de situatie was meestal wel correct, maar mijn positie maakte het vaak aartsmoeilijk om mij daar publiek over uit te spreken. Zeker als ambtenaar bij de VN kan je echt niet openlijk zeggen wat je werkelijk denkt over bepaalde staten.'


Maar als Hoge Commissaris voor de Mensenrechten deed u dat precies wel. U leverde veelvuldig harde kritiek op de VS en Israël. Daardoor regende het vooral uit die hoek vuilspuiterij.

'Telkens wanneer ik Guantanamo ter sprake had gebracht, kreeg ik de volgende ochtend de Amerikaanse ambassadeur op de koffie. “Mevrouw Arbour, waarom blijft u daar toch over praten? Kijk toch eens naar Sri Lanka? Of naar Myanmar?, Hetzelfde met Israël. Of met Servië. Toen ik als aanklager de Servische misdaden onderzocht, kreeg ik in Belgrado te horen: “Waarom komt u eigenlijk naar hier? Waar was u toen de Rode Khmers terreur zaaiden? En waarom hebt u Idi Amin eigenlijk niet tegengehouden?,'

'Het is overal hetzelfde. Als je de ene op het matje roept, schreeuwt die dat je eerst naar de ander moet kijken. Net als kinderen. Maar ik heb wél lang nagedacht over het juiste antwoord op die vraag. In Belgrado heb ik gezegd: 'Dat anderen, die wellicht net zo schuldig zijn als jij, niet ter verantwoording worden geroepen, maakt jou daarom nog niet onschuldig. Dat zij niet worden vervolgd, en jij wel, maakt het voor jou wat minder rechtvaardig, dat klopt. Maar de enige remedie die ik zie, is dat we ervoor zorgen dat nog veel méér schuldigen worden vervolgd'.'


Als voormalig aanklager bij het Rwanda- en Joegoslavië-tribunaal hebt u wellicht een rotsvast geloof in internationaal strafrecht. Maar de publieke opinie stoort zich aan de miljoenenkosten van zulke procedures, die bovendien erg lang aanslepen. Milosevic bijvoorbeeld, stierf voor u hem veroordeeld kon krijgen.

'De kosten van zulke internationale rechtszaken zijn erg relatief. Als je de werkingskosten van al die tribunalen optelt, kom je aan een astronomisch bedrag. Toch is dat niet te vergelijken met de kosten van vredesoperaties, en zeker niet met die van militaire operaties.'

'Daarbij staat internationaal strafrecht nog in de kinderschoenen, en de obstakels zijn aanzienlijk. Je moet verschillende rechtstradities op elkaar afstemmen, met advocaten uit zeer verschillende landen werken, zeer uiteenlopende conflictsituaties in overweging nemen... Maar er wordt druk aan de weg getimmerd. En één grote verdienste is al bereikt: voor dictators is een ander tijdperk aangebroken. Het is vandaag ondenkbaar dat een dictator een vrijgeleide wordt aangeboden naar een zuiders land, waar hij met zijn fortuin rustig de rest van zijn dagen kan uitzitten. En die kentering is onomkeerbaar.'


Maar bij de toestand van de mensenrechten is er toch nog geen kentering zichtbaar? Deze week verscheen het rapport-Goldstone over de oorlog in Gaza, waarin zowel Israël als Hamas van oorlogsmisdaden worden beschuldigd. Theoretisch kan het, maar eigenlijk weet iedereen nu al dat de VN-Veiligheidsraad dat dossier nooit ofte nimmer naar het Internationaal Strafhof doorverwijst.

'Toch is het niet uitgesloten, denk maar aan Darfour. Wat Gaza betreft, de commissie onder leiding van Richard Goldstone heeft haar onderzoek verricht in opdracht van de VN-raad voor de Mensenrechten. Toen ik Hoge Commissaris voor de Mensenrechten was - wat overigens helemaal los staat van de raad - was die raad al een zeer gepolitiseerd orgaan. Vandaag is het nog altijd een club waarin politieke machtsspelletjes worden gespeeld. Is er sprake van een buitenproportioneel hoog aantal meldingen van mensenrechtenschendingen door Israël? Ja, natuurlijk. Dat het niet allemaal te goeder trouw gebeurt, hoor je mij geen seconde tegenspreken.'

'Daarom was het een vergissing om het onderzoek-Goldstone in opdracht van de VN-mensenrechtenraad te laten voeren, omdat het Israël het gedroomde excuus bood om de conclusies meteen als “politiek gemotiveerd, van tafel te vegen. Wat mij betreft is die reactie van Israël onterecht. Het is bijzonder spijtig, maar welk grondig onderzoekswerk ook in opdracht van de raad gebeurt, het kan altijd als politiek gemotiveerd worden afgedaan.'


Klopt het dat we misschien nooit eerder zo goed gedocumenteerd waren over mensenrechtenschendingen, maar er uiteindelijk bitter weinig tegen kunnen beginnen?

'De VN-mensenrechtenraad heeft niet de bevoegdheid om staten strafmaatregels of sancties op te leggen. De raad kan enkel rapporteren en aanbevelen. Dat is het grote verschil met de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties. Ik kom graag terug op Darfour, een dossier dat in mijn kantoor, dat van de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten, werd opgesteld, en vandaar naar de Veiligheidsraad werd gestuurd. Juridisch gezien is een doorverwijzing naar het Strafhof volstrekt mogelijk, maar politiek gezien ligt het bijzonder gecompliceerd.'


Voor veel landen uit het Zuiden staan mensenrechten niet bepaald hoog op de politieke agenda. Staan de 'westerse' waarden onder druk?

'Veel landen uit het Zuiden beschouwen de mensenrechtenagenda als een neokolonialistisch discours en verwijten de westerse landen een dubbele maatstaf te hanteren. Tot op zekere hoogte hebben ze ook een punt. De meeste landen uit het Zuiden hebben de mensenrechtenconventies ondertekend. Maar geen enkel westers land heeft tot hiertoe de VN-Conventie voor de bescherming van de rechten van migrantenarbeiders en hun familieleden getekend.'

'Conventies al dan niet ondertekenen, is één zaak. Maar je ziet pas werkelijk hoe een staat tegenover rechten en mensenrechten staat, wanneer die staat zelf onder druk staat en zich bedreigd voelt. Na 9/11 heeft het Westen op zeer korte tijd geraakt aan een aantal waarden die het lange tijd als fundamenteel beschouwde.'


Volgens de Amerikaans-Indiase journalist Fareed Zakaria staat de wereld er nog zo slecht niet voor: de absolute armoede is afgenomen, er zijn veel minder gewapende conflicten dan vroeger, en sinds 9/11 hebben moslimterroristen geen enkel groot westers doel meer geraakt. Dat we ons toch onveilig voelen, zou te maken hebben met een overaanbod aan informatie. Als we allemaal wat minder kranten lezen en tv kijken, komt het dus wel goed?

'Dit is inderdaad een periode van aanzienlijke vrede in de wereld. Na de Koude Oorlog nam het aantal gewapende conflicten drastisch af. Bij een militaire operatie vallen vandaag als onmiddellijk gevolg van die operatie ook een stuk minder slachtoffers.'

'Oorlogen duren minder lang en worden technischer gevoerd, of ze slepen lang aan in de luwte en eisen daardoor meer indirecte slachtoffers. Vroeger werd dat niet eens gedocumenteerd, maar nu brengen we ook die onrechtstreekse slachtoffers van de oorlog - door ziektes of hongersnood - in kaart.'

'Maar voor onze leiders zijn dit verwarrende, chaotische tijden. Tijdens de Koude Oorlog waren de kampen tenminste duidelijk. Toen wist je duidelijk wie tegen wie. Vandaag ziet de nieuwe wereldorde er helemaal anders uit. Wij hier, in het rijke, geïndustrialiseerde Westen, willen freedom from fear. We willen vrij zijn van angst. Maar opkomende economieën als China of India ziet het helemaal anders. Zij willen freedom from want, vrij zijn van gebrek. Ze willen gewoon net zo rijk worden als wij. Die verlangens staan haaks op elkaar, terwijl de zeer nabije toekomst ons voor één gemeenschappelijke uitdaging plaatst: onze aanpak van de klimaatverandering.'

DS, 19-09-2009 (Ine Roox)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB