Ook in de Sahel wil Moskou het Westen buitenwerken


Terwijl de wereld ongerust naar Oekraïne kijkt, veroveren meedogenloze Russische huurlingen het ene Afrikaanse land na het andere. Nu ze ook voet aan de grond krijgen in Mali, dreigt een afgang voor Frankrijk en Europa. ‘We zijn getuige van een geopolitieke shift.’


Op 14 september 2021 werd voor het eerst duidelijk dat Mali een beroep wilde doen op Russische huurlingen, om de strijd op te voeren tegen de zwaarbewapende Al-Qaeda- en IS-milities die er sinds 2011 actief zijn. Die dag protesteerde Frankrijk tegen een deal tussen de Malinese overgangsregering en het Russische bedrijf Wagner. Dat bedrijf heeft nauwe banden met het Kremlin en zette voordien al huurlingen in in Syrië, Libië, Oost-Oekraïne en de Centraal-Afrikaanse Republiek. Volgens Parijs maakten Wagner-huurlingen zich op om naar de Malinese hoofdstad Bamako af te reizen – informatie die niet eens werd tegengesproken door het Malinese ministerie van Defensie. ‘Om onze veiligheid te garanderen, streven wij naar diversiteit in onze relaties’, klonk het.

De reputatie van de Wagner-strijders is barslecht: in alle landen waar ze op het toneel verschijnen, maken ze zich schuldig aan mensenrechtenschendingen en oorlogsmisdaden. Ondertussen is duidelijk dat er al een duizendtal Wagner-huurlingen actief is in Mali. Ze lanceerden offensieven nabij de steden Ségou en Mopti. Op 7 januari namen Wagner-manschappen ook hun intrek in de basis van Timboektoe, die nog geen maand daarvoor werd gebruikt door Franse militairen.

Die evolutie is een absoluut dieptepunt in de betrekkingen tussen de Franse president Emmanuel Macron en de groep Malinese kolonels die in augustus 2020 een staatsgreep pleegde, een jaar later de civiele interim-regering naar huis stuurde en onlangs besliste om verkiezingen uit te stellen tot eind 2025. De militaire coup onder leiding van kolonel Assimi Goïta bracht Macron in een penibele situatie. Frankrijk had meer dan 2.000 manschappen ter plaatse om samen met het Malinese leger strijd te leveren tegen de jihadistische groeperingen. Moesten Fransen zij aan zij blijven vechten met soldaten van een leger dat geleid werd door een junta?

De komst van duizend Wagner-huurlingen maakt van een ongemakkelijke een onmogelijke situatie: pas de question dat Franse militairen deel kunnen uitmaken van een militaire constellatie waarin ook Wagner-vechtersbazen zitten. Ook de 13.000 man sterke VN-missie in Mali, waaraan een honderdtal Belgische militairen deelneemt, kwam voor dat fait accompli te staan.


Gestapo-technieken

Dat Parijs zich grote zorgen maakt over de komst van Wagner-huurlingen naar Mali, heeft ook te maken met het trauma dat de Fransen opliepen in een andere ex-kolonie, de Centraal-Afrikaanse Republiek. In 2013 waren Franse militairen naar dat land gestuurd om er een einde te maken aan de bloedige moordpartijen tussen gewapende groepen van christenen en moslims.

In 2016, na democratische verkiezingen, vertrokken de Fransen. Maar om de veiligheid van zijn regering te garanderen, nodigde de nieuwe president Faustin-Archange Touadéra 2.000 Wagner-manschappen uit. Onder hen waren ook Syriërs die in eigen land voor het Assad-regime hadden gevochten.

‘Het resultaat daarvan was en is nog steeds desastreus’, vertelt Nathalia Dukhan, senior-onderzoeker bij The Sentry, een Amerikaanse onderzoeks-ngo. In meerdere rapporten onthulde Dukhan hoe Wagner-huurlingen samen met regeringsmilitairen brutale bloedbaden aanrichtten in tal van dorpen. Mannen, vrouwen en kinderen werden in koelen bloede geëxecuteerd, om zo een terreurbewind te creëren in regio’s die de centrale regering niet gunstig gezind zijn. Bij die strafexpedities werden Russische Mi8 en Mi-24 gevechtshelikopters ingezet, waarmee dorpelingen werden neergemaaid.

In de hoofdstad Bangui installeerden Wagner-toplui volgens Dukhan een repressief systeem dat iedereen vernietigt die ingaat tegen de Russische belangen. ‘In de Centraal-Afrikaanse Republiek konden we zien welk draaiboek Wagner hanteert. De groep verwierf de controle op de presidentiële entourage, de regering, het parlement, het leger, het veiligheidsapparaat en zet al die instanties in om haar eigen belangen te dienen. Daarnaast creëert ze een parallel systeem dat je nog het best kunt vergelijken met de Gestapo uit de naziperiode. Het is gespecialiseerd in de uitschakeling van tegenstanders door intimidaties, bedreigingen, folterpraktijken, gerichte moordaanslagen, verdwijningen tot en met het aanvallen van hele etnische groepen.’

Dukhan voegt eraan toe dat de Wagner-operaties in de Centraal-Afrikaanse Republiek zelfbedruipend zijn: ‘Samen met de macht op de politiek en het veiligheidsapparaat controleert Wagner ook de goud-, diamant-, uranium- en olieontginning. Wagner heeft het land zo goed als onder zijn voogdij geplaatst.’


Eerst schieten, dan nadenken

Volgens analist Peter Knoope van het Nederlandse Clingendael-instituut verklaart de meedogenloze brutaliteit van de Wagner-groep net waarom het huurlingenbedrijf zo populair is bij autoritaire regimes en coupplegers. Hij voorspelt in Mali een gelijkaardig scenario als in de Centraal-Afrikaanse Republiek. ‘Voor de Malinese kolonels is het interessant om in zee te gaan met huurlingen die geen rekening houden met mensenrechten. Zij vinden de aanpak van Frankrijk en andere westerse landen bij de strijd tegen jihadistische terreurgroepen te soft en contraproductief.’ Onder andere het feit dat Franse- en andere Europese militairen bij een aanval vooraf de impact op burgers moeten inschatten, vinden de nieuwe heersers van Mali tijdrovend en nutteloos.

‘De Wagner-huurlingen schieten eerst iedereen dood en kijken daarna eventueel of het geen vergissing is’, vertelt een Europese expert vanuit Bamako. ‘Onlangs werden zeven Mauritaniërs doodgeschoten, van wie later bleek dat ze geen jihadisten waren maar gewone handelaars. De inzet van Wagner-huurlingen zal nog tot tal van soortgelijke “vergissingen” leiden.’

Nathalia Dukhan van The Sentry zegt dat autoritaire regimes zoals die in Bangui en Bamako Wagner niet alleen nodig hebben om gewapende groepen te bestrijden, maar ook om hun eigen wankele machtspositie veilig te stellen. ‘Onpopulaire regimes gebruiken de huurlingen om de oppositie te decimeren, en Wagner heeft het regime nodig om toegang te krijgen tot de grondstoffen én om de Fransen en Europeanen buiten te pesten.’ Peter Knoope: ‘Het is een perfecte match .’

Ondertussen ziet het ernaar uit dat het Malinese kolonelsregime met de komst van Wagner-troepen voldoende zelfvertrouwen heeft getankt om de Franse- en andere Europese troepenmachten richting uitgang te duwen. Veelzeggend was de eis van 18 januari aan het adres van de Deense regering om haar 105 militairen – die nog maar een week eerder in Mali waren toegekomen – ‘onmiddellijk’ terug te trekken. Afgelopen week was er ook het verregaande bevel aan de Franse ambassadeur in Bamako om het land binnen de 72 uur te verlaten. Die persona-non-grataverklaring kwam er na zware kritiek van de Franse minister van Buitenlandse Zaken Jean-Yves Le Drian, die de overgangsregering ‘onverantwoord’ en ‘illegitiem’ had genoemd en ook de komst van de Wagner-groep als destructief had omschreven. ‘Wagner gebruikt de zwakheid van Afrikaanse staten als Mali om grondstoffen te roven en de Russische invloed in Afrika te vergroten.’

Nu de clash tussen Parijs en Bamako totaal is, is de kans groot dat de Fransen hun 2.000 militairen van operatie Barkhane zullen terugtrekken en terugplooien op Niger en Tsjaad. Volgens diplomaten zal Macron de knoop de komende dagen doorhakken, maar een Franse aftocht uit Mali lijkt steeds meer onvermijdelijk.

Dat zal dan weer grote gevolgen hebben voor operatie-Takuba, de Europese militaire missie in Mali waaraan ook België binnen enkele maanden met 250 manschappen wil deelnemen. Experts gaan ervan uit dat Takuba zonder de Fransen bijzonder kwetsbaar zal zijn. ‘Als de Fransen hun troepen afbouwen, kan Takuba niet veilig functioneren’, zegt een expert in Bamako. ‘Het zijn de Fransen die tijdens operaties in luchtsteun voorzien. Zo waken ze niet alleen over de veiligheid van andere Europese troepen, maar ook over die van de VN-blauwhelmen. Als de Franse luchtsteun wegvalt, valt ook “de levensverzekering” weg van andere operaties.’ De kans dat de 250 Belgische militairen daadwerkelijk *ingezet worden, is dan ook bijzonder klein geworden.


Reclameposters voor Rusland

Clingendael-expert Peter Knoope: ‘Mali zal voor een groot deel overgeleverd worden aan Wagner en de Russen. Als ik dan zie dat Moskou ook een militaire samenwerking opstartte met Nigeria en vermoedelijk een hand heeft in de recente staatsgreep in Burkina Faso, moet ik concluderen dat er iets groots aan het gebeuren is.’

Ook diplomaten hebben het over een ‘geopolitieke shift’. Met de relatief goedkope en zelfbedruipende Wagner-groep is Rusland nu aanwezig in zeker acht Afrikaanse landen: Soedan, Libië, Madagaskar, de Centraal-Afrikaanse Republiek, Ethiopië, Mali, Nigeria en Burkina Faso.

Opmerkelijk is dat Wagner in die landen ook inspanningen doet om de harten en geesten van de bevolking te veroveren. In de straten van Bangui hangen Wagner-reclameposters met de slogan ‘Rusland hand in hand met de Centraal-Afrikaanse Republiek: weinig palaveren, hard werken.’ In de cinemazalen van die stad loopt de propagandadocu Granit, waarin Wagner-huurlingen een heldenrol spelen. En een dag nadat in Burkina Faso een staatsgreep was gepleegd, bood Wagner-ceo Jevgeni Prigozjin de coupplegers zijn diensten aan met een antikolonialistisch bevrijdingsdiscours: ‘Een nieuw tijdperk van dekolonisering is aangebroken.’

In Mali maken de coupplegers en Wagner dan weer handig gebruik van de economische crisis die ontstond nadat de Economische Gemeenschap van West-Afrikaanse landen (Ecowas) sancties had getroffen tegen het regime. ‘De inflatie en de verarming creëerden een anti-Frans klimaat, waarbij veel Malinezen zich afkeren van het Westen’, zeggen experts in Bamako.

Ook Nathalia Dukhan heeft het over de geopolitieke intenties van de Wagner-groep: ‘De strategie is steeds dezelfde. De groep bindt zich aan Afrikaanse regimes die het gehad hebben met de Afrika-politiek van Frankrijk en andere Europese landen. Vervolgens stuurt Wagner huurlingen om de Franse- en Europese belangen te verzwakken. Het is een kwestie van invloedssfeer.’

Knoope: ‘Het Russische engagement heeft een geopolitieke omvang, zeker als je die evolutie koppelt aan de troepenopbouw aan de Oekraïense grens, de militaire aanwezigheid in Syrië en de gretigheid waarmee Rusland zijn rentree maakt in Afghanistan. Voor mij zijn dit tektonische platen die tegen elkaar duwen: op verschillende plekken in de wereld is Rusland het Westen aan het wegduwen. Dat zal de komende jaren een enorme impact hebben. Het is een akelige evolutie, waarover we ons grote zorgen moeten maken.’


DS, 05-02-2022 (Koen Vidal)