Neoliberalisme is dood, maar troonopvolging blijft uit


“Het neoliberalisme is dood.” De uitspraak van Dani Rodrik, econoom aan de Amerikaanse Harvard-universiteit, dateert van juni 2021. Het neoliberale project was intellectueel “uitgedoofd”, klonk het met veel aplomb, en politiek werd het failliet “algemeen erkend”.


Rodrik stond niet alleen met die prognose. Van het Wereld Economisch Forum over het IMF tot linkse magazines: allerlei krachten riepen de voorbije maanden de finale dood uit van de ideologie die onze politiek de laatste veertig jaar bestierde. Het was niet altijd even duidelijk wat iedereen juist bedoelde, maar de meesten gingen akkoord dat ‘neoliberalisme’ op economisch vlak stond voor meer privatisering en marktwerking. Sociaal betekende het een radicale verzwakking van de factor arbeid, die aan de onderhandelingstafels fors aan belang had ingeboet. Zo was de ongelijkheid de hoogte ingejaagd.

De neoliberale vaandeldragers waren ook gekend: denkers als Milton Friedman, Friedrich Hayek en Ludwig von Mises. Hun gedachtegoed werd voor het eerst uitgedacht in de jaren 1930 en ’40, toen in het Westen voor het eerst welvaartsstaten werden uitgebouwd. Neoliberalen kwamen toen met een programma op de proppen dat de staat actief zou gebruiken om markten te beschermen tegen een militante arbeidersklasse en bemoeizieke beleidsmakers. In de jaren ’70 was Chili het eerste land dat onder Augusto Pinochet zijn neoliberale herstructurering onderging. Dit jaar hield het land een referendum om Pinochets grondwet te vervangen door een socialer alternatief. Een beter symbool voor Rodriks post mortem was nauwelijks denkbaar.

De neoliberale doodsstrijd gaat duidelijk met horten en stoten. Geen beter voorbeeld daarvan dan het monetaire beleid. In de jaren ’70 stimuleerde neoliberalen als Paul Volcker, hoofd van de Amerikaanse Federal Reserve, om de rente radicaal op te trekken en zo een artificiële recessie uit te lokken. Ook vandaag wordt gretig teruggegrepen naar die recepten. Zowel de Europese Centrale Bank als de Federal Reserve begonnen de voorbije weken hun rentevoeten op te krikken om de inflatie te bedwingen. De veronderstelling is dat looneisen de prijzen de hoogte zouden injagen. Die theorie was ten tijde van Volcker al twijfelachtig. Vandaag lijkt ze in tijden van aanhoudende loonstagnatie kolderesk.

Bovendien lijkt dergelijk marktdenken nu ook geopolitiek riskant. Het Chinese groeimirakel van de laatste twintig jaar ging gepaard met voorzichtige integratie in de wereldmarkt. Vrijhandelsakkoorden waren cruciaal. Toch weigerde het Chinese regime om een shockdoctrine toe te passen zoals die in het Rusland van de jaren ’90 plaatsgreep. De staatseconomie werd daar eensklaps afgeschaft, met massa-armoede ten gevolg.

De Chinese partij-elite trok haar lessen uit die neoliberale catastrofe. Prijzen zouden niét al het werk kunnen doen. Strategische sectoren zouden onder voogdij van de staat blijven vallen. Het was net die unieke combinatie van staat en markt, sturing en vrij spel, die China zijn spectaculaire groeicijfers bezorgde. In die competitie is het onwaarschijnlijk dat marktvriendelijke recepten daartegen veel zullen helpen. In de plaats diende de markt politiek bedwongen, met industrieel beleid en gedoelde prijscontroles, die het Westen minder afhankelijk zouden maken van Chinese import.

Dat alles betekent nog niet dat er een herkenbare opvolger klaarstaat voor dat neoliberalisme. Op het einde van Jorge Luis Borges’ kortverhaal De ronde ruïnes (1940) komt de hoofdpersoon erachter dat hij alleen maar in de droom leefde van een andere hoofdpersoon, die het hele narratief lang in zijn eigen slaap verzonken lag. “Met opluchting, met vernedering, met ontzetting begreep hij dat ook hij enkel een illusie was, dat iemand anders hem droomde.”

Eenzelfde illusie dreigt vandaag onder critici van het neoliberalisme: het einde van het neoliberalisme betekent nog niet het einde van de markt of het kapitalisme, die zelfs een stuk sterker uit de crisissen van de jongste tien jaar zijn gekomen.

Dat bleek ook in het Chili na Pinochet. Begin september verwierpen kiezers daar de nieuwe grondwet. Het is wachten op een waardige opvolger.


DM, 20-09-2022 (Anton Jäger)