Europa beseft niet hoe christelijk het is


De mensenrechten zijn niet universeel, ze ontspruiten aan een tweeduizend jaar oude boodschap van universele liefde, schrijft Mia Doornaert. Door de ontkerstening wordt Europa stilaan blind voor die vredevolle erfenis.


Een tuin, een appel, de val, de verlossing. Het is een oud verhaal. Het was eeuwenlang het verhaal dat door heel het Latijnse Europa gedeeld werd, dat dit Europa heeft doordrenkt. Deze zondag herdenken de kerkdiensten een fundamentele episode van dat verhaal: de geboorte van de Mensenzoon. God werd mens, de ultieme verlossing.

‘Et incarnatus est, ex Maria virgine.’ Jubelend weerklinkt die zin van het credo in Mozarts Grote Mis. Intiemer, maar niet minder aangrijpend is het ‘For unto us a child is born’, uit Händels Messias. Haal uit onze musea, van Madrid tot Krakau, alle schilderijen, alle kunstwerken weg die geïnspireerd zijn door de Bijbel en de evangeliën, door de levens van heiligen en martelaren en profeten. Wat een kaalslag zou dat worden.

Mensen en gemeenschappen hebben verbindende verhalen nodig. Wel, er is geen verhaal dat Europa gedurende vele eeuwen zo diep verbonden heeft als dat van de Bijbel en de evangeliën.

Soms zien tegenstanders en vijanden van het christendom de blijvende invloed van die religie duidelijker dan de bewoners zelf van wat ooit de christenheid was. Aldus een Belgische bankier die ik eind jaren 90 in Peking ontmoette. Hij behoorde tot een ‘donkerblauwe’ Brusselse familie, die collectief al een eeuw geen voet meer in een kerk had gezet. Maar de onderdompeling in een totaal verschillende filosofische traditie had hem een andere blik gegeven op de ‘superstitie’, zoals de vrijmetselarij het geloof afdoet.

De grootste pest

Voordien ging hij ervan uit dat geloof in onvervreemdbare rechten van de mens een universeel gegeven was. Tot hij zag hoe on-humanistisch de Chinese cultuur en maatschappij zijn. Hij ging beseffen dat het humanisme schatplichtig was aan de christelijke traditie, waarin alle mensen, als kinderen van God, aanspraak hebben op dezelfde menselijke waardigheid.

‘De mens is niets bijzonders. Hij is gewoon een deel van de aarde.’ Die zin is niet afkomstig van een radicale veganist. Heinrich Himmler sprak hem uit op 7 juni 1942, in aanwezigheid van Hitler, op de begrafenis van Reinhard Heydrich. Daarmee vergoelijkte hij de barbaarse uitmoording van de Joden waartoe in januari van dat jaar besloten was. En hij wees een duidelijke vijand aan: ‘Het christendom, deze grootste pest’.

Het christendom kent de mens een bijzondere waarde toe, en is daarin schatplichtig aan het Bijbelse boek Genesis. De Schepper geeft de aarde aan de mens om haar te bestieren en te ontwikkelen, als sluitstuk van zijn schepping. De mens rust op zondag, zoals God deed op de zevende dag, de dieren en planten niet.

En dan zijn er de evangeliën. Ze richten zich niet tot één bevolkingsgroep. Het Griekse woord katholikos betekent universeel. En omdat ze zich tot de hele mensheid richten, bevatten de evangeliën alleen een religieuze boodschap, geen stelsel van maatschappelijke wetten. Ze zeggen ten gronde dat het Woord van God de waarheid is, maar dat de Schepper het aan de mens overlaat dat Woord in wetten en regels om te zetten.

Dat maakte het christendom in de ogen van de grote Arabische historicus Ibn Khaldun en van islamitische rechtsgeleerden juist inferieur. Hoe kon je landen ernstig nemen die hun wetten voortdurend veranderden, in de plaats van zich te onderwerpen aan de Eeuwige Wet van God? Dat onbegrip is er nog altijd, bleek onlangs uit de reacties in de moslimwereld op de pretenties van ‘christelijke’ voetbalploegen in Qatar.

Analfabeet

De Britse auteur en historicus Tom Holland sprak op 24 november de volgende woorden in de Theos Annual Lecture, getiteld ‘Humanism: a christian heresy’. Vervang ‘Groot-Brittannië’ door ‘West-Europa’ en zijn betoog blijft net zo toepasselijk: ‘De theorie van de evolutie is vrijwel universeel aanvaard. We hebben onze kennis van het universum weten uit te breiden tot steeds ongelooflijker extremen. Maar één ding is niet veranderd, namelijk de waarde die we als cultuur toekennen aan het menselijk leven. Integendeel. Dat alle mensen een aantal fundamentele rechten bezitten, gewoon doordat ze mens zijn, is een doctrine die zo breed gedragen wordt in het Groot-Brittannië van vandaag dat we ze nauwelijks nog herkennen als een doctrine. Zozeer privilegieert ze de mens dat ze in de loop van de vorige eeuw de naam humanisme kreeg.’

Inderdaad. West-Europa beseft niet meer hoe christelijk het is. Kerstmis wordt nog gevierd, maar het godsdienstige element kwijnt weg. In veel West-Europese landen kunnen de jongere generaties de kerstliederen niet meer zingen die eeuwenlang een verbindend Europees verhaal vormden. Ze zijn geletterd, maar kijken als culturele blinden naar kunstwerken over taferelen uit de christelijke geschiedenis. Europeanen waren in de vorige eeuwen vaak ongeletterd, maar ze konden die kunstwerken moeiteloos lezen.

Rabiate antiklerikalen als een Guy Verhofstadt vergissen zich als ze zich in de ontkerstening van Europa verheugen. Als Europeanen analfabeet worden over hun verleden, dan verliezen ze niet alleen een bindmiddel. Ze worden dan ook blind voor de mensenrechten die in deze wereld, zo blijkt steeds meer, niet een natuurlijk gegeven zijn, dus niet universeel zijn.

Die rechten ontspruiten mede aan een boodschap van tweeduizend jaar geleden, een nooit eerder gehoorde boodschap van universele liefde, een gebod om zelfs je vijanden te beminnen. Het is niet omdat er vaak tegen gezondigd is, dat die boodschap zelf geen onmetelijke invloed heeft gehad. ‘Een boodschap van vrede, van heldere kracht, een boodschap van licht in de donkere nacht’, zoals een prachtig, maar helaas ook al niet meer aangeleerd Vlaams kerstlied zingt.

Toch de moeite zich daarover even te bezinnen.


DS, 24-12-2022 (Mia Doornaert)