Het jaar van de orka

Hendrik Schoukens
Onderzoeker Europees milieu- en natuurbeschermingsrecht (UGent).
Woensdag 23 december 2020 om 3.25 uur

In dit coronajaar leken orka’s plots kwaad te worden op de mens. Hendrik Schoukens ziet er een gepaste metafoor in voor de existentiële crisis die de mensheid doorworstelt.


2020 had meerdere onverwachte wendingen in petto. Maar toen meerdere kranten, waaronder De Standaard, plots spraken over de ‘wraak van de orka’s’ (DS 15 september) fronsten veel observatoren de wenkbrauwen. De berichten leken zorgwekkend. Voor de kust van Spanje hadden meerdere orka’s schippers achtervolgd. Er waren niet minder dan 40 incidenten. Na enkele weken van relatieve rust tijdens de lente-lockdown leken de orka’s boos op de teruggekeerde vissers.

En toch. Was ‘wraakzucht’ niet bij uitstek een menselijke emotie, die ons onderscheidt van alle andere dieren? En hadden we de orka sinds Free Willy (1993) niet omarmd als een woeste, maar vooral zachtaardige walvis, eentje die het nooit in zijn hoofd zou halen de mens kwaad te doen?

Eerder bleek al dat orka’s verdrietig kunnen zijn. In 2018 kon de hele wereld meerouwen met de 22-jarige orka J35, bijgenaamd Tahlequah. In de zomer van 2018 duwde J35 zeventien dagen lang haar overleden jong voor zich uit. Omdat ze achterop dreigde te raken, stonden andere leden van de groep haar bij. De ongeziene rouwstoet nam uiteindelijk 1.500 kilometer in beslag. Dit jaar beviel ze van een nieuw jong.

God van de onderwereld
Wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat orka’s intelligente dieren zijn, met complexe breinen, verschillende jachttechnieken en eigen ‘culturen’, die verschillen per groep. Ze hebben misschien zelfs een taal ontwikkeld. Lange tijd hadden orka’s nochtans een bedenkelijke reputatie.

Hun Latijnse naam, Orcinus orca, verwijst naar Orcus, de Romeinse god van de onderwereld. Een van de eerste beschrijvingen van de walvis, door de Romeinse wetenschapper Plinius de Oudere (23-79) liet weinig aan de verbeelding over. In zijn onafgewerkte encyclopedie Naturalis historia beschreef Plinius orka’s als ‘enorme massa’s vlees met tanden, die de vijand zijn van andere walvissen, die ze aanvallen en verslinden net als Romeinse oorlogsgaleien andere boten rammen’. Plinius zat niet ver van de waarheid. De orka lijkt als ultieme toppredator de evenknie van de mens. Ook grote walvissen staan op het menu. De Engelse naam killer whale zou volgens sommigen een slechte vertaling zijn van het Baskische balea hiltzailea, ofwhale killers.

De scenaristen van Orca: the killer whale (1977) wilden meesurfen op het succes van Steven Spielbergs hit Jaws (1975). De film Orca vertelt het verhaal van visser Nolan (Richard Harris), die een orka wil vangen en verkopen. Tijdens zijn eerste poging gaat het mis en doodt hij een zwangere orka. De mannelijke orka – de vader van het ongeboren jong – wil zich wreken op de visser. Met de nodige bloederige scènes als gevolg. Het lijkt Jaws in het kwadraat: verloren ledematen, gammele oude vissersboot, aanzwellende muziek: check. Met al zijn intelligentie slaagde de gepijnigde orka op spectaculaire wijze in zijn opzet. Op dat punt verschilt de film van Jaws, waar de witte haai – overigens evenzeer een favoriet hapje voor sommige orka’s – alsnog het onderspit delft. Immanente rechtvaardigheid?

Géén lessen?
Terug naar 2020. Ondertussen is een verklaring opgedoken voor de incidenten in de Spaanse wateren: het zou gaan om enkele puberale orka’s die wilden spelen. ‘Een aanval kun je het dus eigenlijk niet noemen. Eerder interactie’, zei een onderzoekster (DS 16 november). ‘Misschien zegt onze vrees voor wraakzuchtige orka’s uiteindelijk meer over onszelf dan over deze walvissen’, besluit ook redacteur Jaap Tielbeke in De Groene Amsterdammer deze maand. Voor antropomorfisme is geen ruimte.

Sinds Darwin weten we dat er in de natuur geen moreel kompas te vinden valt. Als we Darwin goed vatten, heeft de evolutie geen specifiek doel. En blijkt de mens toevallig de soort die tot nu toe het meeste geluk heeft gehad. Maar dat geeft geen garanties voor de toekomst. Dat zet ook het alomtegenwoordige humanisme onder druk: waarom zou de mens nog langer de maat van alle dingen zijn?

Onder de dikke laag kitsch en goedkope emoties van spektakelfilms met orka’s in de hoofdrol schuilt een onverkwikkelijke waarheid. Vroeger werden orka’s gedood door vissers. Toen bleek dat ze in dierenparken zoals Seaworld makkelijk geld in het laatje konden brengen, werden ze gevangen en in veel te kleine bassins gestoken. Daar konden ze eindeloos rondjes zwemmen.

De dieren, die in het wild honderden kilometers per dag zwemmen, werden depressief. Ze ontwikkelden de karakteristieke gebogen vin en vielen hun trainers aan. Soms met dodelijke afloop. Pogingen om orka’s te bevrijden via gerechtelijke procedures liepen met een sisser af. Een Amerikaanse rechtbank oordeelde enkele jaren geleden dat juridische principes als het verbod op slavernij of habeas corpus (ieder die van zijn vrijheid wordt beroofd, heeft het recht voor een rechter te verschijnen), niet speelden voor de orka.

In 2020 blijkt het menselijke exceptionalisme op zijn grenzen te stuiten. Om covid-19 de baas te kunnen, hebben we onszelf opgesloten. En worden we depressief. We blijken irrationeler en dierlijker dan gedacht. De blik naar buiten, naar de natuur die géén antwoorden biedt, lijkt paradoxaal de enige uitweg uit deze crisis.

Eenzame olifant
Net als de orka’s blijkt de mens niet gemaakt voor een, in dit geval zelf*gemaakte, kooi, maar voor interactie. Niet alleen met zijn soortgenoten, maar ook met de buitenwereld die we de voorbije eeuwen tot ‘de natuur’ hebben omgedoopt. Enkele maanden geleden besloot een rechtbank in Islamabad dat de olifant Kavaan, bekend als de ‘eenzaamste olifant ter wereld’, na 35 jaar gevangenschap bevrijd moest worden. De rechter stelde dat dierenrechten en mensenrechten niet wezenlijk van elkaar verschillen.

Misschien is dit wel de enige ‘les’ die de orka’s de mens dit jaar ongewild geleerd hebben: de menselijke tragedie valt alleen te dragen door de blik naar buiten te keren, voorbij het keurslijf van het humanisme naar een buitenwereld die aan onze deur (of boot) klopt: bien étonnés de se trouver ensemble.

Bron: De Standaard, 23/12/20
https://www.standaard.be/cnt/dmf202...CF9C3AC80B561B5