Europa heeft grondwet nodig


BRUSSEL - Saai verdrag na saai verdrag verdiept en groeit de Europese Unie. Maar ze mist een grondwet, symbolen en een president als bindmiddel en belichaming van haar idealen.


Drie miljoen mensen in een winderige uithoek van Europa houden de toekomst van de Unie in hun handen. Als de Ierse kiezers op 2 oktober het Verdrag van Lissabon goedkeuren, kan Europa weer een stap doen naar een ‘steeds hechtere unie'.

In de Europese gremia wordt ervan uitgegaan dat de Ieren ‘ja' zullen stemmen, want niemand weet precies hoe het verder moet als dat niet het geval is. Dan is het crisis.

Het saaie en moeilijk leesbare verdrag dat eind 2007 in de Portugese hoofdstad werd gesloten, geeft de instellingen van de EU een broodnodige opfrisbeurt na de uitbreiding van de club tot 27 leden. Maar het biedt de Unie ook nieuwe instrumenten om als een blok op te treden.

Het referendum is eigenlijk een herkansing voor de Ieren. Ze verwierpen ‘Lissabon' al eens, in juni 2008. Vreemd, want het verdrag versterkt de Europese democratie en zelfs de controle van de nationale parlementen op de Unie. En het onderstreept dat iedere Europese burger fundamentele rechten geniet.

Inmiddels kregen de Ieren bijkomende garanties dat hun diepste angsten ongegrond zijn: hun neutraliteit is veilig, niemand kan hen dwingen abortus goed te keuren of hun belastingsysteem aan te passen... Maar zal dat volstaan?

‘Lissabon' is het restant van de Europese Grondwet die door de Nederlandse en Franse kiezers in 2005 werd begraven. Het verdrag is een stap naar verdere integratie, maar toch mist de EU een grondwet. Een constitutie is niet alleen een elegante verwoording van haar credo, haar waarden en idealen, maar tevens een bindmiddel.

Uit ‘Lissabon' werden alle verwijzingen naar een grondwet (het fundament van een staat) geschrapt. En dus moet de Unie het ook doen zonder officiële symbolen als een vlag, een hymne, een nationale feestdag of een devies.


Symbolen zijn belangrijk

Dat gemis is niet gering. Het zijn de elementen waarrond een identiteit wordt gevormd. De zestien landen die een bijvoegsel bij ‘Lissabon' goedkeurden, zijn doordrongen van dat besef. Die symbolen, erkennen ze, ‘drukken het gevoel van gemeenschap uit en de gehechtheid van de burgers aan de Europese Unie'.

Kijk naar de rol die deze symbolen spelen bij de identiteitsvorming in de Verenigde Staten van Amerika — het lichtende voorbeeld van de pro-Europeanen. Er valt wat te leren aan de andere kant van de Oceaan, al moeten de Europeanen absoluut niet minnetjes doen over hun eigen project.

De eenmaking van de VS en de groei van een Amerikaanse identiteit is ook met horten en stoten verlopen. Zo'n fraaie geschiedenis is het trouwens niet. Het is er een van burgeroorlog, verovering en dwingelandij, terwijl de Europese Unie vreedzaam is verdiept en uitgebreid van zes naar 27 deelstaten, saai verdrag na saai verdrag.

Europa is een succesverhaal. Het slaagde erin de democratie te verankeren in lidstaten als Spanje, Portugal en Griekenland en oefent een stabiliserende invloed uit in zijn buurlanden. Het lichtte miljoenen mensen uit de armoede en beschermde minderheden tegen discriminatie. Het inspireert bedrijven in de wereld om zijn sociale en milieunormen over te nemen ...


Europa mist Hollywood

Maar dat succesverhaal wordt veel te weinig verteld en al helemaal niet geromantiseerd. Behalve symbolen mist Europa ook een Hollywood. In de VS verspreiden de media en het onderwijs het gevoel dat Amerika een uniek en fantastisch verhaal is en dat de VS een natuurlijke politieke en morele leiderschapsrol in de wereld hebben.

Europeanen staan vanuit hun historische ervaring terecht huiverig tegenover zo'n uitgesproken nationalisme, of patriottisme, zoals de Amerikanen het liever noemen. Bij tijd en wijle degenereert die Amerikaanse vaderlandslievendheid trouwens in gevaarlijke arrogantie.

Maar hoe kan in Europa een terechte fierheid op de Europese verwezenlijkingen ontkiemen als de nationale politici (in sommige landen) altijd inhakken op de EU als een maatregel onpopulair is, maar wel het applaus in ontvangst nemen voor wat goed wordt bevonden? En als de media bovendien in hetzelfde bedje ziek zijn? Waar is het museum dat de geschiedenis van de EU vertelt? Waar zijn de lange rijen Europeanen die aanschuiven om de eerste Europese vlag of de stichtingsakte te bewonderen, zoals de bedevaarders in hartje Washington? Nochtans is het verhaal van de Europese ‘founding fathers' die oude vijanden samenbrachten op het puin van een gruwelijke oorlog, even edel en ontroerend.


Een voorzitter is geen president

De EU mist ook een president als belichaming van het Europese ideaal. Het is weinig waarschijnlijk dat de ‘permanente voorzitter' die wordt aangesteld als ‘Lissabon' van kracht wordt, veel meer zal zijn dan een bureaucraat die ministerraden voorzit. Nationale regeringsleiders laten zich niet graag degraderen tot ‘gouverneur van hun deelstaat'.

Europa heeft op een halve eeuw tijd enorme vooruitgang geboekt naar een ‘ever closer union', de bevoegdheidsoverdracht is langzaam maar gigantisch geweest. Toch blijft de weerstand tegen de voortschrijdende integratie groot.

Een Ier uit Eachroim zal volgende week in het stemhokje weinig verbondenheid voelen met een Est uit Oru, tenzij hij ervan overtuigd kan worden dat ze beiden tot dezelfde ‘staat' behoren. Dat vergt heel veel tijd en geduld, wat evenwel niet tot wanhoop hoeft te leiden. Ook de Amerikaanse confederatie werd pas omgevormd tot een federale staat, toen in 1786 bleek dat het zwakke centrale gezag niet opgewassen was tegen de rebellen van Daniel Shays.

De discussies over de bevoegdheidsverdeling tussen de federale staat en de deelstaten duren trouwens tot op vandaag voort. Ook Washington heeft zijn macht met horten en stoten moeten veroveren. De echte stroomversnelling is er pas gekomen met Franklin Roosevelts New Deal.

De ‘interne globalisering' in de VS is trouwens ook een vrij recent fenomeen. Neem bijvoorbeeld de (officieuze) eenheidstaal die niet alleen de communicatie simpel maakt en een verhuizing van noord naar zuid en van oost naar west vergemakkelijkt, maar tevens een gevoel van eenheid schept en een identiteit creëert. Een eeuw geleden was het hoegenaamd niet zeker dat de VS zo'n eenheidstaal zouden krijgen. Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog sprak een kwart van de bevolking nog Duits. Verdachtmakingen en beschuldigingen van hoogverraad maakten daar een einde aan. Maar vandaag bedreigt dan weer het Spaans de alleenheerschappij van het Engels.


Diversiteit is rijkdom

Een eenheidstaal voor Europa is zeker niet wenselijk — onze enorme diversiteit is een onmetelijke rijkdom. Taal is echter een toegangspoort tot cultuur. En als we elkaars taal niet kennen, kunnen we elkaars cultuurproducten niet appreciëren of media niet lezen. Het is goed dat de Europese Commissie — wat een draak van een naam trouwens — het belang van talenkennis onderstreept, zoals morgen op de Dag van de Talen. Maar het gebrek aan een Europa-brede krant of een eigen CNN blijft een handicap voor het Europese project.

Laat evenwel duidelijk zijn dat dit geen pleidooi is voor een eenheidsworst. De Europese integratie, zoals de Amerikaanse trouwens, kan niet slagen zonder een uitdrukkelijke erkenning van diversiteit, van de vrijheid anders te zijn. Dat realiseert het Eerste amendement van de Amerikaanse grondwet.

Zoals je African én American kan zijn of Chinese én American, zo kan je ook Ier en Europeaan zijn. Hopelijk overheerst dat besef in de Ierse stemhokjes en niet de angst om onder een pletwals terecht te komen.


DS, 25-09-2009 (Evita Neefs)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB