Amerika weer aan het hoofd van de tafel? De wereld is veranderd


De beelden van de opgehitste meute die het Capitool in Washington bestormt, vernielt en plundert, zullen zeer lang nazinderen, schrijft Luuk van Middelaar. In de Verenigde Staten zelf, maar ook in de rest van de wereld.


De gebeurtenissen in de VS zijn niet af te doen als de laatste stuiptrekkingen van vier jaar Donald J. Trump, of met een zalvend ‘dit is Amerika niet’. In de ‘selfie-coup’ balt zich samen wat al jaren is opgebouwd: complottheorieën, parallelle werelden, eigenrichting en maatschappelijke implosie. De reality-tv-ster die in 2016 tot president werd gekozen, was een symptoom van het verval, niet de oorzaak.

Buiten Amerika zagen we dat wellicht scherper en eerder. Fascinerend was daarom hoe deze week het kwartje viel bij de Washingtonse politieke elite. Richard Haass, van het gezaghebbende Council on Foreign Relations, schreef woensdag op Twitter: ‘Niemand in de wereld zal ons nog op dezelfde wijze waarnemen, respecteren, vrezen of van ons willen afhangen. Als het post-Amerikaanse tijdperk een begin heeft, dan de dag van heden.’

’s Lands geloof in de eigen unieke missie, het Amerikaanse exceptionalisme, kreeg een doodsklap. Dat heeft verreikende consequenties voor België en Europa. Als eerste naoorlogse president brak Trump met die imperiale missie. America first bracht in Europa enkele raderen naar meer strategische autonomie in beweging. Toch voelde je sinds de verkiezing van Joe Biden alweer aarzelingen, haperingen, te beginnen in Berlijn. Wat als alles weer als vanouds werd? Graag wilden de nieuwe man en zijn team vanaf de beëdiging aanknopen bij het oude narratief: Amerika als leider van het vrije Westen, ‘weer aan het hoofd van de tafel’.


Orders via Twitter, nog steeds

Tot welke trans-Atlantische spanningen zal dat leiden? De toetssteen bij uitstek is China. Op 30 december sloot de Europese Unie een investeringsakkoord met Peking. Namens Europa videobelde het kwartet Charles Michel, Ursula von der Leyen, (Raadsvoorzitter) Angela Merkel en (verrassender) Emmanuel Macron met president Xi Jinping. De deal geeft Europese bedrijven betere toegang tot en bescherming op Chinese markten. Maar vooral de acute strategische betekenis trof waarnemers: de EU deed zelfstandig een geopolitieke zet.

In Washington heerste verbijstering. Hoe kon Europa in hemelsnaam een akkoord sluiten met grote rivaal China, terwijl Joe Biden over drie weken president werd? Konden we niet even wachten, samen optrekken tegen de ‘boeven’ in Peking? Europa was toch zo blij met Trumps vertrek? Die geluiden klonken al voor 30 december. Biden-adviseur Jake Sullivan liet op Twitter weten dat de aankomende regering het zou waarderen mochten Europese bondgenoten haar ‘consulteren’ over China. Een frappante continuïteit met de Trump-tijd: ook het nieuwe Witte Huis geeft de dienstorders via Twitter.

De EU had valide redenen om door te zetten. Over het investeringsakkoord is zeven jaar met Peking onderhandeld. Deadline 31 december 2020 was op toppen in 2019 vastgelegd en vorig jaar plechtig herhaald. In haar EU-rol had bondskanselier Merkel zich publiekelijk geëngageerd. De tijdsdruk kon voor Washington geen verrassing zijn. Bovendien deed China onlangs enkele inhoudelijke toezeggingen. Nu op de rem trappen zou een verkeerd signaal geven. Dan zou Europa de wereld laten weten: wat wij willen, telt niet, we handelen alleen na groen licht uit de VS. Dat zou in alle internationale gesprekken – met Peking, maar ook met Moskou, Ankara, Londen of Teheran – de politieke en economische drukmiddelen om eigen belangen en waarden na te streven, fnuiken.


Kritiek op hebzucht

Er speelt nog iets. Ook Amerika sloot vorig jaar een handelsakkoord met China. In veel opzichten betekent de EU-deal een inhaalslag: Europese bedrijven verwerven rechten die aan Amerikaanse al zijn toegezegd. Die ons ontzeggen, is hypocriet. Op enkele punten gaan de Chinese concessies jegens Europa verder, waar de VS weer van kunnen profiteren. Dat opent ruimte voor subtiele trans-Atlantische samenwerking, waartoe de EU al uitnodigde.

Voor zulke nuances heeft Washington geen geduld. In The New York Times klinkt kritiek op Europa’s hebzucht en kortzichtigheid; idem op de in EU-kringen veelgelezen nieuwssite Politico. Financial Times-columnist Gideon Rachman stelde dat de EU China een ‘strategische zege’ schonk. Hij plaatst het akkoord in het licht van recente autocratische wandaden door Peking: onderdrukking van Hongkong, intimidatie van Taiwan, wapengekletter met India, sancties tegen Australië. Dus verzwakt Europa met dit akkoord de democratische krachten in de wereld, is de stelling. Met meer pathos schreef de Chinahavik Jonathan Holslag deze week op Twitter: ‘Het Westen heeft een Churchill nodig.’ Lees: een sterke man die appeasement een halt toeroept.


Goed tegen kwaad

In het narratief van een nieuwe koude oorlog wordt alles absoluut, goed tegen kwaad, terwijl het vaak om afwegingen en dilemma’s gaat. Willen wij door Oeigoerse dwangarbeiders genaaide mondmaskers kopen? Nee. Daarom vroeg de EU dat China de afspraken over dwangarbeid van de Internationale Arbeidsorganisatie ratificeert. Xi beloofde zijn best te doen. Is dat genoeg? Voor het Europees Parlement, dat het akkoord moet goedkeuren, wellicht niet. Maar moeten we vanwege dwangarbeid ophouden met China te praten – over klimaat, mensenrechten, handel, het Midden-Oosten? Doet Washington dat? We delen een planeet met China; een staat met 1,3 miljard mensen gaat niet weg.

De gebeurtenissen op het Capitool maken duidelijk dat we onze veiligheid niet kunnen uitbesteden aan een vierjarige Amerikaanse verkiezingscyclus. Het is ook in het Amerikaanse belang om een nieuwe trans-Atlantische verhouding gestalte te geven. Zeker, de Europese staten kunnen voorlopig niet zonder de Amerikaanse militaire bescherming, zoals Merkel en Macron weten. Maar onze belangen en waarden vallen niet altijd samen. Om op democratische kernpunten samen sterk te staan, moet Europa zelfstandig genoeg zijn. Als de VS ‘coördinatie’ botweg opvatten als in de houding springen zodra het fluitje klinkt, missen ze hoezeer de wereld is veranderd.

Luuk van Middelaar is politiek filosoof en hoogleraar Europees recht in Leiden


DS, 09-01-2021