Koers met hindernissen

Timothy Garton Ash


Europa zal morgen in Brussel niet worden gered. In het beste geval zal het weer even verder kunnen, op weg naar het volgende trauma. De 'tien dagen om de euro te redden' zullen tien weken worden, tien maanden of tien jaar. De 'vreselijke en saaie crisis', zoals een waarnemer in Brussel ze noemt, zal eindeloos blijven duren. Angela Merkel vergelijkt de redding van de eurozone met een marathon. In werkelijkheid is het meer een veldloop met hindernissen en ligt er achter elke valse horizon een nieuwe gracht.


De olifant en de krokodil

Ten eerste rijst de onmiddellijke vraag of de regeringen van de eurozone het vertrouwen van de markten kunnen terugwinnen. Hoe moeilijk dat zal worden, blijkt uit het feit dat net op de dag dat Merkel en Nicolas Sarkozy aankondigden dat ze de eurozone deze keer echt zouden redden, Standard & Poor's zelfs de Duitse AAA-rating een negatief vooruitzicht gaf.

Een analist op de obligatiemarkt heeft me uitgelegd hoe de hele rekensom verandert als het fundamentele vertrouwen van de beleggers is ondermijnd. Het gaat dan niet langer om de prijs. Bedrijf X of Y kan een rendement van 5, 6, 7 of 8procent aanbieden, de beleggers willen er gewoon niet meer van weten. Eurolanden zoals Italië moeten begin 2012 grote bedragen lenen en het is mogelijk dat de markten -waar individuele hebzucht en paniek elkaar ontmoeten- opnieuw nee zullen zeggen. Dan krijgen we weer 'tien dagen om de euro te redden'.

Ook dringt de vraag zich op welke combinatie van een fiscale unie, een sterker ingrijpen door de Europese Centrale Bank (ECB) en Duitse garanties voor ten minste een deel van de schuld van andere eurolanden de markten op langere termijn zal kalmeren - en welke traag malende molens van het EU-beleid dat snel genoeg gedaan kunnen krijgen. De obligatiemarkten zijn als krokodillen, je hebt een olifant nodig om ze weer de rivier in te jagen. De olifant is in dit geval een krachtige, vastberaden soevereine overheid. Zij kan iets wat financiële markten niet kunnen, ook al droomt ze er elke nacht van: geld drukken. De markten moeten dat geld natuurlijk als een sterke munt aanvaarden, want anders komt de 'prijsstabiliteit', de Nibelungenring van het moderne Duitsland, in gevaar.

Twee Wagneriaanse reuzen bewaken die moderne ring: de Bundesbank (Fasolt) en het Duitse Grondwettelijke Hof (Fafner). Merkel heeft ze vorige week in haar toespraak voor de Bundestag de hemel in geprezen. Maar in werkelijkheid zou de ECB in de huidige economische omstandigheden meer overheidsobligaties kunnen kopen dan ze nu doet en meer geld kunnen drukken zonder een buitensporige inflatie te veroorzaken. Zoals The Economist opmerkt, moet prijsstabiliteit ook voorkomen dat de prijzen naar omlaag gaan. Als de mensen straks hun stapels eurobiljetten met kruiwagens moeten vervoeren, zoals ze dat in de beruchte hyperinflatie van de Duitse Weimarrepubliek met hun marken deden, zal dat niet de schuld zijn van de inflatie - of toch voorlopig niet - maar wel van de ondergang van de eurozone.

James Carville, Bill Clintons adviseur met de kop van een pitbull, grapte ooit dat hij, als incarnatie bestond, als de obligatiemarkten wilde terugkomen. Maar de obligatiemarkten dromen ervan om als James Carville terug te komen. Ze zouden niets liever willen zijn dan de topadviseur van de president van een absoluut veilig soeverein land, zo solide als een olifant, wat de Verenigde Staten tot voor kort geacht werden te zijn. Want alleen zo'n soeverein land kan een risicovrij rendement garanderen - met de echte garanties waarvan een obligatiehouder droomt. De eurozone heeft geen soevereine overheid. Die overheid tot stand brengen, is niet alleen een economische maar ook een politieke uitdaging.


Eendracht maakt, welja, macht

Het volgende obstakel in de veldloop is dus de vraag of de landen van de eurozone het eens willen worden over politieke maatregelen voor het toezicht op een fiscale unie. Veronderstel dat men eurolanden als Italië of Spanje een strenge begrotingsdiscipline oplegt, welke instellingen zullen die inbreuk op de essentiële bevoegdheden van een natiestaat en op het leven van zijn burgers dan controleren en legitimeren? De bestaande centrale instellingen van de EU, zoals de Europese Commissie, die misschien door rechtstreekse verkiezingen meer legitimiteit zouden krijgen? Of vertegenwoordigers van de nationale parlementen, in een soort Europese Senaat?

Frankrijk en Duitsland hadden eerst schril contrasterende meningen over dat vraagstuk. Deze week hebben ze een rommelig compromis bereikt, maar zal dat volstaan om zelfs hun eigen onrustige bevolking en politiek tevreden te stellen? (Frankrijk heeft volgend jaar een presidentsverkiezing, in Duitsland worden in 2013 algemene verkiezingen gehouden.) En wat met de Ieren, Italianen, Spanjaarden en Grieken? Achter de droge taal van een 'verdragswijziging', ofwel door alle 27 lidstaten van de EU, ofwel door alleen de zeventien huidige leden van de eurozone, gaan politieke basisprincipes als 'geen belasting zonder vertegenwoordiging' schuil.

Het is hoe dan ook duidelijk dat niet iedereen lid zal worden van deze sterker verenigde eurozone, verondersteld dat ze er komt. Sarkozy en anderen spreken nu openlijk over een Europa met twee snelheden. Maar het zal geen Europa met twee snelheden worden. Het zal een Europa met veel verschillende snelheden en misschien verschillende richtingen zijn. In zijn toespraak van vorige week verklaarde Sarkozy: 'Als Duitsland en Frankrijk eendrachtig zijn, is heel Europa eendrachtig en sterk. Als Frankrijk en Duitsland verdeeld zijn, is heel Europa verdeeld en zwak'. De tweede uitspraak is correct, de eerste duidelijk niet. Wat Der Spiegel uitdagend het 'Duits-Franse dictaat' noemt, garandeert op zich geen grotere Europese eenheid. En 'variabele geometrie' is niet meer dan een mooie uitdrukking. Tenzij alle 27 lidstaten kunnen uitzoeken hoe ze een Verenigde Staten van de eurozone of een Klein Europa kunnen combineren met de bestaande structuren van de Europese Unie, zal de versterking van enkele delen het geheel verzwakken.

Dat geldt ook voor de economie. De eurozone kan op langere termijn alleen sterker worden als haar economieën weer groeien. Wat als het anti-Keynesiaans beleid, dat Duitsland eist, een terugkeer van de groei in grote delen van de eurozone in de weg staat? Wat als de zwakkere, zuidelijke leden jarenlang blijven afzien, terwijl de landen van het noorden, zoals Duitsland, Oostenrijk en Finland, het weer goed doen? Wat als de periferie van de EU die niet op de euro is overgestapt, landen als Groot-Brittannië, sneller groeit dan de eurozone? Asymmetrische economische prestaties zullen de politieke spanningen doen toenemen.


Met alle Chinezen

En op de achtergrond is er de vraag van de afnemende status en macht van Europa in de wereld. Tien jaar geleden kon je rooskleurige visies lezen over een Europa dat de '21ste eeuw zou domineren'. De Chinezen beschouwden de EU als een belangrijke pool in een multipolaire wereld. Laatst praatte ik met een vooraanstaande figuur van de centrale school van de Chinese communistische partij. Wat vond hij nu van de EU? Wij doen met de grote landen afzonderlijk zaken, antwoordde hij. De EU zelf is 'iets als Italië of Spanje'. Met andere woorden: de EU is voor China een open uitnodiging om te verdelen en heersen.

Te beginnen met morgen zou op elke Europese top een symbolische stem van China aanwezig moeten zijn. Hij of zij hoeft niet echt Chinees te zijn, een Europese China-expert is al goed. Voor de Europese leiders aan het werk gaan, zou die symbolische figuur moeten vertellen hoe China de situatie van Europa ziet, met die botte directheid waartoe de Chinezen in staat zijn. Als dat geen wonderen doet voor het concentratievermogen, weet ik het ook niet meer.


DS, 08-12-2011 (Timothy Garton Ash)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB