Polen en China gingen elk hun eigen weg


Vandaag is het 25 jaar geleden dat de wereld veranderde. Op 4 juni 1989 vormden bijna-vrije verkiezingen in Polen het begin van een kettingreactie die het communisme in het Sovjet-blok ten val bracht, terwijl het bloedbad op Tienanmen communistisch China een totaal andere koers deed kiezen. Volgens Timothy Garton Ash blijven de gevolgen voelbaar van Oekraïne tot de Zuid-Chinese Zee.


Ik zal nooit vergeten hoe ik die middag van de 4 juni 1989 op een krantenredactie in Warschau kwam, waar mijn Poolse vrienden opgetogen waren over het vooruitzicht op een historische triomf, en toen opeens op een televisiescherm de eerste korrelige beelden zag van Chinese studenten en arbeiders die op geïmproviseerde brancards door de straten van Peking werden gedragen. Vanaf die dag waarde het spook van Tienanmen door Oost-Europa. ‘Onthoud Tienanmen!’ fluisterden mensen, van Sofia tot Oost-Berlijn. ‘Als we te ver gaan, kan het ook hier gebeuren.’ En ze hadden gelijk. In het Oost-Duitse Leipzig bij voorbeeld kwam er bijna een gewelddadige repressie. In die zin was de tragedie in China een zegen voor Europa. Het negatieve voorbeeld van Tienanmen hielp de Europeanen om een pad van geweldloosheid, onderhandeling en compromis te vinden.

Later ging de invloed in de omgekeerde richting. De communistische leiders van China leerden de lessen van de val van het Europese communisme: zorg voor economische groei, blijf in voeling met het volk, vervang de topleiders regelmatig, rekruteer de briljantste, energiekste, meest ambitieuze studenten voor je communistische partij en let niet op hun klasseachtergrond. En sla elke poging tot maatschappelijke zelforganisatie en collectieve actie genadeloos neer – want die hebben de Europese kameraden ten val gebracht.


Chaos en bloedvergieten

De twee wegen hebben in de voorbije kwarteeuw opmerkelijke successen geboekt. China kent een astronomische economische groei en een belangrijke toename van de individuele vrijheid. De Chinese staatstelevisie toont graag beelden van chaos en bloedvergieten in Oekraïne. De boodschap is weinig subtiel: ‘Zijn jullie niet blij dat wij het door Amerika geïnspireerde pad van de fluwelen revolutie niet hebben gevolgd? Kijk waar het toe leidt...’ Beelden van een vrij, welvarend, democratisch Polen zijn zeldzamer.

Er is nog een ander interessant verschil. Wat Polen op 4 juni 1989 deed, was verbluffend origineel. Het werd de pionier van een nieuw model van vreedzame regimewissel. Zijn evolutie na 1989 is positief, maar niet origineel. Het politieke, economische en wettelijke systeem van het huidige Polen is een soort mengelmoes van beproefde West-Europese modellen.

De gebeurtenissen van 4 juni 1989 in China waren allesbehalve origineel. Deng Xiaoping deed wat communistische leiders altijd plegen te doen wanneer mannen en vrouwen spontaan hun vrijheid eisen: erop schieten. Omgekeerd is wat China sinds 1989 heeft gedaan buitengewoon origineel: het heeft het dynamisme van een markteconomie met zijn eenpartijbewind gecombineerd. Het enige wat niemand van ons 25 jaar geleden kon voorspellen, was het leninistisch kapitalisme. Daarom is China volgens mij vandaag de interessantste plek ter wereld voor wie de politiek bestudeert. Want dit is een grote zeldzaamheid in de politiek: een echt nieuw experiment waarvan niemand weet hoe het zal aflopen.

Ondanks de ijverige inspanningen van Vladimir Poetin om de klok terug te draaien, ben ik er vrij zeker van dat ik weet waar Polen over tien jaar zal staan: het zal een liberale Europese democratie zijn, een deel van het Westen, een gelijke van Frankrijk en Duitsland.


Reis zonder kaart

Maar China? Zal het zijn reis zonder kaart tot een goed einde brengen, ‘de rivier overstekend door aan de stenen te voelen’, zoals Deng het uitdrukte? Of zullen de contradicties tussen zijn politieke en zijn economische systeem, samen met zijn groeiende maatschappelijke spanningen, een nieuwe crisis veroorzaken? En als dat gebeurt, zal die crisis dan de katalysator zijn van een wenselijke politieke hervorming, of van een gevaarlijk nationalisme als afleidingsmanoeuvre, zoals het tot uiting komt in het militaire avonturisme in de Zuid-Chinese Zee? Of zal het tweede uiteindelijk tot het eerste leiden? Of tot een veel akeliger ontwikkeling?

Het zou kunnen dat de Chinezen terugkomen naar Tienanmen. Het zou kunnen dat de slachtoffers dan op dat Plein van de Hemelse Vrede als martelaren en helden worden gevierd. Als je in het begin van de jaren 1980 had voorspeld dat nog voor het einde van het decennium de leiders van de Hongaarse opstand van 1956 in een theatrale ceremonie een nieuw graf zouden krijgen op het Heldenplein van Boedapest, had niemand je geloofd. En toch is dat precies wat enkele dagen na de historische verkiezing in Polen gebeurde.

Een Chinees equivalent is mogelijk, maar lijkt voorlopig weinig realistisch. China zal waarschijnlijk zijn eigen koers blijven varen. En hier zien we een sprekend contrast. De Polen vieren deze week luid en trots hun 4 juni, in het gezelschap van president Barack Obama. In Peking zal men de elementaire feiten over de Chinese 4 juni, de foto’s, de namen, zelfs de rouwrituelen van moeders die een kind hebben verloren, in orwelliaanse stijl blijven wegmoffelen.

Persoonlijk hoop en bid ik dat China zijn eigen vreedzame weg voorwaarts zal vinden, zal voortbouwen op zijn ontegensprekelijke successen na 1989 en zijn even evidente tekortkomingen zal verbeteren. Maar ik weet één ding: we zullen pas met zekerheid kunnen zeggen dat China een stabiel systeem ontwikkeld heeft wanneer het land sereen en openlijk zijn pijnlijke verleden zal kunnen confronteren.


DS, 04-06-2014 (Timothy Garton Ash)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB