Het appel van de toekomst


Ooit betekende roem: je eigen bestaan overstijgen, zodat je bleef voortleven na je dood. Nu betekent het: jezelf in de markt zetten, op weg naar de volgende miljoenendeal. Dat perspectiefloze businessmodel deugt niet in deze tijden van crisis, schrijft Tinneke Beeckman.


Alleen de volgende generatie zal weten of de huidige generatie voldoende heeft gedaan. In beklijvende eenvoud staat die boodschap op een plakkaat bij een verdwenen IJslandse gletsjer. In de ‘Brief aan de toekomst’, schreven wetenschappers en omwonenden: ‘Ok is de eerste IJslandse gletsjer die zijn status als gletsjer heeft verloren. De verwachting is dat de komende tweehonderd jaar al onze gletsjers zullen volgen. Dit monument is een erkenning van het feit dat we weten wat er aan de hand is en dat we weten dat er wat moet gebeuren. Alleen u weet of we dat ook hebben gedaan. Augustus 2019 415 ppm CO2’.

‘Alleen u weet het.’ Dit heden wordt iemands verleden. Wat moet de huidige generatie met dit denkbeeld? Veel. Alleen hoor je niet vaak mensen die zich bekommeren om een oordeel geveld ergens in de toekomst. Laat staan dat het een maatstaf voor hun daden zou zijn. En precies die stilte en die onverschilligheid betekenen dat de continuïteit tussen verleden, heden en toekomst zoek is. Het is moeilijk om vanuit een vooruitzicht naar jezelf te kijken. Zoals het ook moeilijk is om eerlijk naar het verleden te kijken om het heden te begrijpen. Het is eenvoudiger om het verleden radicaal te veroordelen, blind te bewonderen, of te negeren. Net zo goed kijken velen naar de toekomst, terwijl ze met hoop, wanhoop of onverschilligheid worden vervuld. Maar geen van die gevoelens zet aan tot actie.


In de gloria

In de publieke ruimte was er eertijds wel een manier om het heden vanuit een langdurig perspectief te bekijken. Het verlangen naar wat de klassieken ‘gloria’ (roem, eer) noemden, noopte hen tot handelen: wie wil voortleven in de herinnering van mensen, doet zijn best om uit te blinken in het belang van de politieke gemeenschap. In de oudheid hielp ‘roem’ om generaties te overstijgen. De individuele mens is sterfelijk, zo werd aangenomen, maar de kosmos – en de gemeenschap als deel van die kosmos – is eeuwig. Je bent dus maar een klein deeltje van een geheel dat je eindeloos overstijgt. En je ontleent je rol aan dat gezichtspunt.

Roem verwerf je als je je van anderen onderscheidt. Je verwezenlijkingen in de publieke sfeer zijn zo ver boven die van anderen verheven, dat tijdgenoten je daden bewonderen, en latere generaties met ontzag over je praten. Dat idee van roem werd opnieuw populair tijdens de Renaissance, onder meer bij een politiek denker als Niccolò Machiavelli. Hij doorspekt zijn werk met lichtende voorbeelden, van leiders of burgers die het juiste deden in moeilijke omstandigheden. Ze betekenden iets voor anderen door hun voorbeeldig gedrag. Die voorbeelden helpen anderen om zich te oriënteren, om het juiste, het goede te doen. Als je een helder idee van gloria hebt, vind je het voorbeeld van Cincinnatus inspirerend, suggereert Machiavelli: die streed voor de republiek zonder financiële beloningen te verwachten, en zonder langer te willen aanblijven dan noodzakelijk was voor het algemeen belang. Kies dus de juiste modellen uit het verleden, volg hun voorbeeld, zo overstijg je je eigen bestaan, zo blijf je voortleven na je dood. De Florentijnen hebben hun stadsgenoot Machiavelli zo’n erkenning gegund. In de kerk van het Heilig Kruis in Florence richtten ze een marmeren grafmonument op, met dit opschrift: ‘Tanto nomine nullum par elogium.’ Geen lof is toereikend voor zo’n naam.


De blijde boodschap

Volgens Hannah Arendt heeft de christelijke ‘blijde boodschap’ die klassieke relatie tussen mens en wereld omgekeerd. Voortaan kan het individu onsterfelijk worden, terwijl de wereld vergankelijk is. De geboorte van Christus en het kerstverhaal drukken die hoop op het nieuwe leven na de dood uit. Met dat relaas vindt niet alleen een filosofische of theologische omslag plaats. In Between past and future analyseert Arendt de politiek-filosofische betekenis van het kerstverhaal. Dat relaas vervangt namelijk vanaf de 4de eeuw na Christus (na de val van het Romeinse Rijk) het verhaal van de stichting van Rome. De Romeinen begrepen hoe belangrijk het funderende verhaal over de stad Rome was voor de politieke samenhang. Hun tradities, religieuze praktijken en politieke instellingen (zoals de senaat) hielden dat oorspronkelijke moment levendig. De geschiedenis van de stad is het onderwerp van literaire werken, zoals Ab urbe condita van Livius en Aeneis van Vergilius. Zo krijgt elke generatie de getuigenissen van de voorouders aangereikt. En zo kan ze de oorspronkelijke politieke bezieling hervinden. De ritus en de leespraktijk verbinden de leden van de gemeenschap met elkaar, maar ook met het verleden. Dat is de bemiddelende rol van autoriteit doorheen de tijd: ze reikt inzichten aan, die de jonge generaties op weg helpen om nieuwe antwoorden te vinden.

Met de stijgende populariteit van het christendom wordt Christus de nieuwe inspiratie, ook voor de religieuze en politieke grondslagen van de samenleving, aldus Arendt. In de ritus herdenken ze het funderend moment uit het verleden (de geboorte bij Kerstmis), ze verwelkomen het nieuwe, en hopen op de toekomst (de herrijzenis, de verlossing). Door de komst van Christus zijn gelovigen met elkaar verbonden, ook op een wereldlijke, politieke manier.

Alleen legt het christelijke geloof de nadruk niet meer op de wereld, en op hoe burgers in pluraliteit moeten handelen. Het christendom benadrukt de heiligheid van het leven en de noodzaak van verlossing. Dat hertekent wat het goede, eervolle gedrag inhoudt. Een deugdzaam christen bekampt zijn eigen zondigheid, en probeert het voorbeeld van Christus te volgen. Hij richt zich op wat de wereld overstijgt. Sterker nog, wereldlijke roem nastreven is een zonde geworden. Wat eer verdient, heeft niets meer met publieke, zichtbare acties te maken.

De christelijke wereld prijst dan ook deugden die het best privaat tot hun recht komen. De haast onmogelijke opdracht om je naasten te beminnen, kun je alleen in de luwte integer beoefenen. Wie het goede doet om openlijk als goed gezien te worden, ontneemt het goede precies wat het waardevol maakt, volgens Arendt. Dat belet mensen natuurlijk niet om hun goede daden in de verf te zetten. Dat geldt evenzeer voor die andere christelijke deugd, de nederigheid. Je kunt op een integere manier nederig zijn. Maar je kunt er niet op aansturen dat die kwaliteit publiek wordt opgemerkt. Want dan toon je hoe ijdel je bent, en dat is een zonde. Een variatie hierop is valse bescheidenheid: je doet alsof je nederig bent, terwijl je pocht. De Amerikaanse komiek Harris Wittels bedacht er de term ‘humblebrag’ voor, die voortdurend opduikt op sociale media. Bijvoorbeeld in deze tweet: ‘Typische blunder van mij: een strandjurkje dragen als je met de premier op de foto moet.’ Klinkt dat overdreven? Consulteer even Twitter.


Mensen worden een merk

In deze geseculariseerde tijden is het geslaagde leven ook niet meer contemplatief en gericht op de onsterfelijkheid. Het is gericht op maatschappelijk succes in het heden. Roem werd vervangen door bekendheid, door de celebrity-cultuur.

Publieke erkenning komt vandaag steeds minder van traditionele gezagsinstellingen, zoals politieke instituties, kerken, scholen of universiteiten. Die zijn in een crisis van autoriteit beland. Overheden delen nog onderscheidingen uit: wie door kerk, staat of universiteit verdienstelijk wordt bevonden, krijgt nog een ereteken, een titel, of een fellowship. Maar de impact en prestige daarvan lijken elk jaar evenveel te krimpen als de autoriteit van die instellingen wegkwijnt.

Wat het hedendaagse idee van bekendheid bijzonder maakt, is dat er geen visie op een continuüm doorheen de tijd lijkt te bestaan. Bekendheid is niet iets wat iemand te beurt valt door duidelijke kwaliteiten waarin hij verschilt van generatiegenoten. En of die celebrity in een verre toekomst nog populair verdient te zijn, is al helemaal geen courante overweging. Heel wat mensen zijn bekend zonder dat iemand hun bijzondere verdiensten zou kunnen opsommen. Ze zijn beroemd omdat ze … bekend zijn. De influencer is hierbij een belangrijk hedendaags fenomeen. Omgekeerd hebben sommigen buitengewone verdiensten die amper opgemerkt worden.

‘Bekendheid’ ontbeert een referentie naar verleden of toekomst, omdat het een schakel is geworden in een consumptieproces. De personen die vandaag in de publieke ruimte boven anderen uitsteken en beroemd zijn, hebben vaak kenmerken van ‘global brands’. Naomi Klein analyseerde de werking van ‘brands’ jaren geleden al in haar baanbrekende No logo. Ze merkte dat bedrijven niet zozeer de bijzondere kwaliteiten van hun producten promoten, zoals duurzaamheid, gebruiksvriendelijkheid of betaalbaarheid. Mondiale merken verbinden hun producten liever met een bijzonder aantrekkelijke levensstijl. Wie een flesje Coca-Cola koopt, lest niet gewoon zijn dorst, maar betreedt een jeugdige wereld van vrede en harmonie, bijvoorbeeld. Met een Apple-computer behoor je tot het selecte groepje mensen dat ‘anders denkt’, je wordt iemand als … Gandhi, of Martin Luther King. Starbucks verkoopt niet alleen koffie, Starbucks-drinkers vormen een community. Daarmee worden krachtige ideeën over leven in gemeenschap – empowerment, non-conformisme, creativiteit of generositeit – vermarkt. Ideeën over het publieke worden manieren om producten te verkopen.

Dit soort van ‘branding’ werkt niet alleen voor bedrijven. Creatieve mensen – denkers, kunstenaars, activisten – kunnen een merk worden: met een herkenbare stijl staan ze persoonlijk garant voor een glasheldere ethische of politieke boodschap. Ze lijken ook allemaal ‘authentiek’; ze vallen schijnbaar samen met de waarde die ze verkondigen. Via talkshows, podcasts, vlogs of Youtube-filmpjes vertellen ze over de hindernissen op weg naar het succes, over de intieme zoektocht die uitmondt in de ontdekking van het ‘echte zelf’. Dat is marketing, vermomd als een nep-biecht. De celebrity bewandelt niet de moeizame weg naar binnen zoals Augustinus of Plotinos voorstonden, hij of zij wandelt naar het volgende miljoenencontract.


De volgende huurder

In de politiek duikt deze celebrity-branding soms ook op. Mediafiguren kunnen zonder partij, politieke ervaring of noemenswaardige achterban naar de top rijzen. Zeker als ze glashelder en schijnbaar authentiek één bepaald idee – de grootsheid van een land of de empowerment van jongeren – incarneren. Aangezien dergelijke politici alleen maar hun imago hebben, kan een deuk in hun beeld fataal zijn. Hun aanhangers blijven dan met lege handen achter. Dat businessmodel is ideaal om producten te verkopen – gisteren geproduceerd, vandaag geconsumeerd, morgen vervallen – maar dit perspectiefloze model deugt niet om het leven in de publieke ruimte opnieuw in te richten, en om het nieuwe mogelijk te maken in tijden van crisis.

En dit zijn tijden van crisis; de klimaatverandering is geen lijstje problemen, maar een blijvende lastige situatie, een ‘predicament’, dat niet vanzelf voorbij zal gaan. Zoals Hannah Arendt aangeeft, maakt elke generatie deel uit van een langer verhaal. En verhalen uit het verleden verplichten om na te denken over de plaats in de kosmos. Je betrekt eventjes deze wereld, als een huurder die een huis mag bewonen, tot je het moet doorgeven.

Terwijl je op dat huis past, komt de vraag: ‘Wat vereist mijn aanwezigheid in deze wereld van mij?’ Die vraag betreft niet alleen je comfort en welbehagen. Ze ontspringt uit het besef dat er nog huurders komen. Dat zij zich zullen afvragen wat jij hebt gedaan om het huis te onderhouden, te stutten en te verfraaien. Dat is het appel van de toekomst. Dat is de vraag die zou moeten volgen uit de eenvoudige vaststelling op de gletsjer. Dat is de vraag die intussen op allerlei plaatsen gefluisterd kan worden: ‘Alleen u, toekomstige generatie, weet het.’ Voorbij de onverschilligheid, zonder hoop of wanhoop. Er is een kind geboren, en daarna zullen er nog volgen. Het is aan deze generatie om ervoor te zorgen dat die volgende generaties het ook goed hebben, wanneer de huidige huurcontracten verlopen zijn.


DS, 30-12-2021 (Tinneke Beeckman)