Hoe Poetin het Westen een rad voor de ogen draaide


Hoe kon Rusland Oekraïne binnenvallen terwijl de VS drie maanden eerder al vreesden voor een invasie? De reconstructie leest als een thriller met in de hoofdrol meesterstrateeg Poetin.


Satellietbeelden die tonen dat er ‘ongewone troepenbewegingen’ zijn in Rusland richting Oekraïne: al op 10 november 2021 trekt de Amerikaanse inlichtingendienst aan de alarmbel met een rapport over een mogelijke invasie. Op de beelden is te zien dat het Russische leger niet alleen de standaarduitrustingen voor militaire oefeningen heeft meegebracht, maar ook veel drones, de modernste tanks en installaties voor elektronische oorlogsvoering. Zowel de VS als Navo-baas Jens Stoltenberg roepen Moskou op het matje. ‘Wij kunnen zo veel troepen mobiliseren binnen onze grenzen als we willen’, reageert de woordvoerder van het Kremlin kort. Wanneer op 28 november 92.000 Russische soldaten langs de Oekraïense grens staan, is het de Oekraïense president Volodimir Zelenski die zegt dat zijn inlichtingendiensten audiobestanden hebben waaruit blijkt dat het Kremlin de regering in Kiev wil omverwerpen. ‘Die inval kan al vanaf 3 december gebeuren, alstublieft, doe nú iets, voor het te laat is.’

Een week later publiceert The Washington Post een nieuw Amerikaans rapport dat ei zo na het script voor de invasie van afgelopen donderdag lijkt te zijn. In het document spreekt men over ‘een snelle Russische mobilisatie van minstens 175.000 manschappen aan de grens’ en ‘een invasie vanaf drie mogelijke fronten: Wit-Rusland, het oosten en via de Krim en de Zwarte Zee’. ‘Daarbij is het niet uitgesloten dat de aanval van al die fronten tegelijkertijd komt’, besluiten de inlichtingendiensten. Opvallend is hoe vanaf dat ogenblik Russische politici een salvo van ontkenningen afvuren. ‘Het Westen steekt alle morele grenzen over om ons te beschuldigen, meer heb ik daar niet op te zeggen’, reageert de woordvoerster van het ministerie van Buitenlandse Zaken, Maria Zacharova. Parlementslid Leonid Sloetski schrijft dezelfde dag op Telegram: ‘De hysteriemachine draait op volle toeren, het Westen publiceert fabeltjes.’ Nog diezelfde week dreigt president Joe Biden met economische sancties. Tien dagen later reageert Moskou: ‘Wij vragen de Navo en de VS om hun invloed op Oekraïne sterk af te zwakken.’


Rookgordijn

Eind december beweegt er ook iets in het Russische medialandschap. Uitzendingen en artikels in Kremlingetrouwe media worden makker en diffuser: plots staan generaals in een kookprogramma en zitten militaire en politieke experts op een divan quizvragen over hun kindertijd te beantwoorden. Analisten oordelen dat ‘de neo-Sovjetpropagandamachine van Poetin spaak loopt’. Wat in werkelijkheid gebeurt, is veel gewiekster. Poetin trekt een rookgordijn op om zijn bevolking in slaap te wiegen: bijna alle tv-formats worden gezapiger, minder urgent. ‘Oekraïne, dat is geen probleem, wij bewaken daar gewoon de grens’, zegt een generaal eind december terwijl hij toont hoe je het best een paprika schilt. Ook Russen die online informatie zoeken op Yandex, de populairste zoekmachine in Rusland, krijgen de helft van de tijd complottheorieën te zien, fakenieuwswebsites of socialmediaposts (meestal van de overheid). Ter vergelijking: bij Google is die kans een op de tien, onderzocht de universiteit van Zürich.

In januari moet vooral Zelenski eraan geloven. Online verschijnen artikels waarin wordt gesteld dat ‘de Oekraïense president zo uitgeperst is als een citroen door het Westen, terwijl hij ook alle steun van het volk heeft verloren’. Op de staatstelevisie worden archiefbeelden van hem als komiek getoond terwijl hij naakt achter een piano staat. ‘Hij speelt zijn land letterlijk naar de kloten’, grapt de presentator.

Intussen spreken Amerikaanse en Russische diplomaten elkaar in Genève, maar Moskou vindt dat zijn ‘bezorgdheden over de veiligheid van Rusland (in verband met de uitbreiding van de Navo, red.) genegeerd worden’. Op 17 januari zijn er plots ook Russische troepen in Wit-Rusland. ‘We oefenen op dreigingen van buitenlandse agressors’, zegt het Kremlin twee dagen nadat er werd gevraagd om een reactie. Vier dagen later waarschuwen de Britse inlichtingendiensten voor een ‘grootschalige invasie met als doel een pro-Russische regering in Kiev te installeren’. Er staan naar schatting meer dan 120.000 Russische soldaten aan de Oekraïense grens. Op de laatste dag van januari ontmoeten Rusland en de VS elkaar op een speciale zitting van de VN-Veiligheidsraad. ‘Er staat niets te gebeuren,’ zegt de Russische VN-gezant Vasili Nebenzija, ‘en het is wraakroepend dat jullie dat toch blijven zeggen, alsof jullie willen dat het gebeurt.’ Poetin laat in één maand nog drie keer optekenen in een geschreven statement dat ‘de bezorgdheden van Rusland worden genegeerd’. Op 1 februari staat er in het perscommuniqué van het Kremlin ook te lezen dat er geen invasie op til is.


Een dove en een stomme

Van ‘kunnen de Amerikanen het invasieschema aan ons bezorgen? Ik wil mijn verlof plannen’ tot ‘de enige aanval waar het Westen bang voor moet zijn, is een paniekaanval’: in februari draaien de cynische-quote-generators van Russische politici overuren. Terwijl de Franse president Macron Poetin ontmoet (‘goed gesprek, maar we kunnen nu geen deal sluiten’, aldus het Kremlin), de Britten geen goede onderhandelingsbeurt maken (‘het was een conversatie tussen een dove en een stomme’, aldus de Russische minister van Buitenlandse Zaken Lavrov) en de telefoon van Poetin roodgloeiend staat wanneer er al 190.000 Russen aan de grens blijken te staan (‘het toppunt van hysterie en waanideeën is bereikt’, vindt het Kremlin) blijft Moskou onderkoeld reageren op elke Europese en Amerikaanse poging tot een diplomatieke oplossing.

Dat Poetin heel andere spelregels hanteert dan de westerse leiders, leidt tot verstarring én verwarring. Het cynisme van de Russen brengt hen niet alleen van de kaart, maar is ook een geduchte tactiek om de wereld te laten zien hoeveel rust en mentale ruimte er is in de hoofden van ‘het eensgezinde, machtige Rusland’. Bovendien zijn de Navo-landen zo lang zoet met het interpreteren van de communicatiestijl van Poetin en zijn entourage, met de ongrijpbaarheid van zijn zuinige woorden, dat ze het end game uit het oog lijken te verliezen: de gigantische hoeveelheid soldaten aan de grens, waar intussen ook mobiele veldhospitalen en ondersteunende diensten aanwezig zijn, klaar om aan te vallen. Ook wanneer de separatistenleiders uit Donetsk en Loehansk uit het niets evacuaties starten na enkele granaatinslagen op 17 februari en het Kremlin niet reageert op de terechte vaststelling van de VS dat Moskou een excuus zoekt om *binnen te vallen, probeert de Amerikaanse president Biden nog maar eens, als een predikant voor een lege zaal, op te roepen tot diplomatie ‘om een catastrofe te vermijden’.

Dat Poetin al maandenlang in de schaduw met andere spelregels speelt, wordt de EU en de VS pas duidelijk wanneer hij na drie maanden zonder publieke optredens de wereld trakteert op twee perfect georkestreerde shows die de geschiedenis op haar grondvesten doen daveren. Op dat moment komen alle economische sancties en dreigementen al te laat. In een Russische veiligheidsraad die live wordt uitgezonden om 17 uur, erkent Poetin na een nepdemocratisch debat de onafhankelijkheid van Loehansk en Donetsk. Op de horloges van de aanwezigen zijn echter tijdstippen tussen 10.15 uur en 13 uur te zien. Niet alleen het zogezegd live lanceren van een opname is daarbij bijzonder, de keuze om het stotteren en de bibberende handen van de aanwezigen wanneer ze naar Poetin kijken niet uit de montage te knippen, is huiveringwekkend. Het schetst een helder beeld voor de wereld, die toekijkt hoe alleenheerser Poetin met zijn gebrom en hoongelach zelfs de politieke figuren die het dichtst bij hem staan de stuipen op het lijf jaagt.

’s Ochtend sust Lavrov dat ‘de diplomatieke deur nog openstaat’, loze woorden wanneer je bedenkt dat Poetin de volgende dag de oorlog verklaart. De video wordt verspreid terwijl de VN-Veiligheidsraad nog bezig is. Poetin treedt nu volledig uit de schaduw en doet in de schijnwerpers zijn ongeziene plan uit de doeken, ‘de bevrijding van Oekraïne’. Het is een totale vernedering voor het Westen, door de man die zich al te vaak vernederd heeft gevoeld. De eerste explosies zijn onmiddellijk te horen in Kiev.


DS, 26-02-2022 (Sylvie Van Ginneken)