Poolwervel


Er gebeurt iets op de Noordpool waardoor we een héle strenge winter kunnen krijgen – en misschien wel kunnen schaatsen.


De rayonhoofden van de Friese Elfsteden hoeven nog niet meteen bij elkaar te komen, maar er is wel iets aan de hand in de atmosfeer. Boven de Noordpool weliswaar, maar het kan de temperatuur hier naar schaatsniveau drukken.

De poolwervel is aan de wandel en kan mogelijk splitsen. Dat heeft in verleden gezorgd voor bar winterweer, in Noord-Amerika maar ook in Europa. Het gebeurde bijvoorbeeld in februari 2018 en zorgde voor een koudeperiode die in Noord-Amerika en Groot-Brittannië ‘the Beast from the East’ werd gedoopt. Ook in Nederland sloeg de winter toe, eind februari.

Het verantwoordelijke fenomeen heet in de meteorologie plotselinge stratosferische opwarming. Wat verwarrend misschien, maar de bron van die snelle omslag naar winterweer zit in een verwarming. Niet in de opwarming van het klimaat; het gaat hier over een weersverschijnsel dat ongeveer zes keer per decennium voorkomt. En over een verwarming die ver onder nul blijft.

De stratosfeer is de luchtlaag die begint op 10 kilometer hoogte. Boven de Noordpool is het daar de hele winter donker, want zonlicht komt er niet. Daardoor bouwt zich een gebied van lage druk op met sterke westenwinden: de poolwervel. Vaak blijft die in stand, maar de poolwervel kan ook opbreken. Meteorologen zien dan op grote hoogte de wind draaien van west naar oost.

“Dat is afgelopen woensdag gebeurd”, zegt Michiel van Weele, meteoroloog bij het KNMI. Het duidt erop dat de temperatuur in de stratosfeer boven de Noordpool flink is gestegen. Er kunnen nu twee dingen gebeuren: de poolwervel verplaatst zich alleen wat in onze richting of hij splitst in twee wervels, zoals het geval was in 2018. “We hebben deze week alleen een verplaatsing kunnen meten”, zegt Van Weele, “maar we houden het in de gaten.”

Richard Hall houdt er ernstig rekening mee dat die splitsing er gaat komen. Hall is hoogleraar aan de universiteit van Bristol (VK) en publiceerde deze week in de Journal of Geophysical Research met collega’s een methode om de gevolgen van zo’n wandel van de poolwervel te voorspellen. Het is geen methode die precies verklaart wat er gebeurt, maar een algoritme dat op basis van alle gevallen uit de afgelopen halve eeuw karakteristieken heeft gedestilleerd die nu kunnen worden gebruikt om te voorspellen.

Want de gevolgen kunnen enorm uiteenlopen. De spectaculaire weersverandering voltrekt zich op grote hoogte, in de stratosfeer. Daar kan die ook blijven en dan merken we er niets van. Maar in twee van de drie gevallen doet die verandering zich voelen op leefniveau. Daar kan dan koude poollucht naar gematigde streken gaan stromen. Winterweer dus.

Vooral een splitsing van de poolwervel kan het weer doen omslaan. Bovendien gaat dat een stuk sneller. In de analyse van Hall blijkt het drie weken te duren voor een verplaatsing van de poolwervel zich laat voelen. Maar als de wervel splitst, slaat de kou al na twee weken toe.

Waar dat gebeurt, hangt af van de gang van de twee nieuwe wervels. Maar de meest waarschijnlijke gebieden, zegt meteoroloog Van Weele van het KNMI, zijn Noord-Amerika en Europa.


Trouw, 09-01-2021 (Willem Schoonen)

Bijgesloten Plaatje(s)