PFAS zitten overal. Hoe ongerust moeten we daarover zijn?


Eieren met forever chemicals zijn een gezondheidsrisico. Maar welk gevaar gaat precies uit van de oude 3M-site in Zwijndrecht? En hoe ver reikt het?


Meer dan een miljoen mensen wonen op minder dan 15 kilometer van de oude 3M-fabriek in Zwijndrecht. Iedereen die binnen die straal woont, eet volgens wetenschappers van de UAntwerpen beter geen eieren meer uit eigen tuin omdat ze te veel PFAS bevatten. Het advies van de UAntwerpen werpt grote vragen op, niet alleen bij wie dicht bij de oude fabriek en in Antwerpen woont, maar ook ver erbuiten.

Niemand weet vanaf welke straal de eieren uit de tuin veilig zijn. Over het PFAS-gehalte van eieren uit tuinen die buiten de straal van 15 kilometer liggen, weten we niets. Het ontbreekt de onderzoekers van de UAntwerpen aan metingen om daar uitspraken over te doen.

Dit is wat we wél weten over de gezondheidsrisico’s in Zwijndrecht en omgeving.


1. Waar je ook woont, er is geen ontsnappen aan PFAS

‘Wij eten deze eieren al achttien jaar. Het kwaad zou al lang geschied zijn’, liet een inwoner uit Zwijndrecht vorige week optekenen in De Standaard (DS 5 juni).

De man, een zestiger met vijftig kippen in de tuin, heeft gelijk. Het kwaad geschiedt continu. We krijgen allemaal PFAS binnen, of we in Zwijndrecht wonen of ver erbuiten.

PFAS (de afkorting van perfluorinated substances) is de benaming voor een groep stoffen die de mens midden vorige eeuw heeft uitgevonden. De bekendste leden van die groep zijn PFOS (perfluoroctaansulfonaat) en PFOA (perfluoroctaanzuur). 3M heeft die stoffen decennialang in Zwijndrecht geproduceerd.

Omdat de stoffen zo stabiel en onverwoestbaar zijn – net de reden waarom ze worden gebruikt als beschermlaag voor pannen of als blusschuim – worden ze niet afgebroken in de natuur. Ze verdwijnen niet, vandaar ‘forever chemicals’. Sinds hun uitvinding zijn de stoffen zich gaan verspreiden en nu zitten ze overal, zelfs in afgelegen gebieden zoals de arctis.

Ze stapelen zich ook op in dieren en mensen. Uit Vlaams onderzoek waarvoor bloedstalen van honderden personen – pasgeborenen tot 65-jarigen – geanalyseerd werden, blijkt iedereen PFOS en PFOA in het bloed te hebben. In 2014 had 77 procent van de volwassenen zelfs een zodanig hoge concentratie in het bloed dat gezondheidseffecten te verwachten zijn.

Vlaanderen is geen uitzondering. In de risicobeoordeling van PFOS en PFOA (uit 2018) schrijft het Europees Voedselagentschap (EFSA): ‘PFOS en PFOA werden in bloedstalen van alle onderzochte personen gevonden, wat de alomtegenwoordige blootstelling aantoont. In de Europese bevolking zijn de concentraties vergelijkbaar met de algemene wereldbevolking.’

De mens krijgt PFOS en PFOA voornamelijk binnen via voeding. Na labo-analyses van 20.000 voedingsproducten uit Europese landen concludeert het EFSA dat vis (en andere zeevruchten) en vlees voor volwassenen de grootste bronnen van die stoffen zijn. Voor kinderen zijn dat eieren, melk en zuivel. Baby’s nemen PFOS en PFOA via de moedermelk op en de concentratie in hun bloed verhoogt naarmate ze langer borstvoeding krijgen.

Het duurt lang voordat we de stoffen uitscheiden via urine of stoelgang. Bij PFOS duurt het ongeveer 5 jaar tot de concentratie gehalveerd is, bij PFOA tussen de 2 en 4 jaar.

PFOS en PFOA zijn overal. Is de focus op de eieren uit eigen tuin in Zwijndrecht en omgeving dan niet overdreven? Philippe Grandjean, professor milieugeneeskunde aan Harvard en een internationale autoriteit op het gebied van de gezondheidseffecten van de stoffen, zegt van niet. ‘De stoffen hebben al effecten bij een lage concentratie. Er bestaat geen drempelwaarde waaronder met zekerheid alles veilig is. EFSA heeft wel een lage drempel ingesteld waarvan wordt gezegd: dit is toelaatbaar en we hopen dat het veilig is voor iedereen.’

De eieren uit privétuinen binnen de perimeter van 15 kilometer rond de 3M-site zitten boven de Europese consumptienorm. Het advies om die eieren niet te eten, schakelt de opname van PFAS niet uit, maar neemt wel het bijkomende risico van bronnen met een extra hoge concentratie PFAS weg.


2. De grootste zorg: vaccins worden minder werkzaam

In 2012 kwamen Grandjean en zijn collega’s met een opzienbarende studie naar buiten. Ze hadden het bloed van kinderen en hun moeders onderzocht. Naarmate de moeders tijdens de zwangerschap meer PFOS en PFOA in het bloed hadden, bleken de kinderen op de leeftijd van 5 jaar minder antistoffen tegen tetanus en difterie in het bloed te hebben. De kinderen waren wel allemaal tijdig ingeënt tegen die ziekten, maar de reactie van het immuunsysteem verschilde dus danig.

Een verdubbeling van de concentratie van de stoffen in het moederbloed halveerde zelfs de totale concentratie van antistoffen tegen de twee ziekten op de leeftijd van 5 jaar. Een deel van de kinderen had onvoldoende antistoffen in het bloed om zeker te zijn van een bescherming tegen de ziekten.

‘Zo’n groot effect hadden we nooit verwacht. We hebben het ook niet gezien bij andere giftige stoffen zoals dioxine of kwik’, zegt Grandjean. ‘Later hebben we een verband gevonden tussen de blootstelling van kinderen aan PFAS en hun risico op luchtweginfecties. We stelden vast dat de prenatale blootstelling aan PFAS een verhoogd risico inhoudt op ziekenhuisopname met een infectieziekte bij kinderen.’

Die ‘immunotoxiciteit’ van PFOA en PFOS is vandaag de grootste bezorgdheid als het om gezondheidsrisico’s van de stoffen gaat. Maar het is zeker niet het enige gezondheidsrisico. Er is ook een duidelijk verband aangetoond tussen PFAS en een verhoogde waarde van ‘slecht’ cholesterol in het bloed (LDL-C) en een verlaagde waarde van ‘goed’ cholesterol (HDL-C).


3. In vervuild gebied bestaat een groter risico op kanker

Ja, er is ook een verband tussen de forever chemicals en kanker. Maar, en dat is een belangrijke kanttekening, tot dusver worden vooral rond vervuilde sites verhoogde aantallen kankergevallen gezien: op plaatsen waar ook het drinkwater vervuild is. In de buurt van een DuPont-fabriek in West Virginia (VS), die decennia met PFOA werkte, bleek in een langlopend onderzoek van ruim 32.000 personen dat de blootstelling van PFOA gepaard gaat met een verhoogd risico op nier- en teelbalkanker.

Is ook in Zwijndrecht het risico op kanker groter dan elders? Belanden kinderen uit Zwijndrecht die vaak eieren uit de eigen tuin eten, vaker met koorts in het ziekenhuis dan kinderen die elders wonen en geen tuin met kippen hebben? Worden er veel meer cholesterolverlagers voorgeschreven aan ouderen uit Zwijndrecht of komen er meer hart- en vaataandoeningen voor?

Op die vragen is er vandaag geen antwoord. Er zou grondig onderzoek voor nodig zijn. Het is niet voldoende om het aantal jaarlijkse ziekenhuisopnames en medicatievoorschriften in de regio rond Zwijndrecht op te zoeken. Een degelijk epidemiologisch onderzoek vergt vernuftige statistische analyses, zodat gecorrigeerd wordt voor bijvoorbeeld leeftijd en opleidingsniveau van de bewoners van Zwijndrecht. Die factoren zijn ook zeer bepalend voor de gezondheid van mensen en kunnen de cijfers vertekenen.

De metingen van de UAntwerpen, waarop de perimeter van 15 kilometer is gebaseerd, wijzen er ook op dat het niet voldoende zal zijn om alleen op de bevolking van Zwijndrecht te focussen om de omvang van het PFAS-gezondheidsprobleem in kaart te brengen.


Overzicht PFOS-vervuiling Zwijndrecht

* PFOS is een moeilijk afbreekbare chemische stof gebruikt in producten om ze water- en vuilafstotend te maken.
* PFOS stapelt zich op in het lichaam en wordt gelinkt aan een verstoorde hormoonbalans, een verhoogde kans op kanker en een verzwakt immuunsysteem
* Het Amerikaanse bedrijf 3M produceerde PFOS in zijn vestiging in Zwijndrecht. Daarbij zijn grote hoeveelheden PFOS in de bodem en het grondwater terechtgekomen.
* 3M stopte in 2002 met de productie van PFOS, officieel omdat het niet of nauwelijks afbreekbaar is.
* Zwijndrecht staat bij wetenschappers al meer dan tien jaar bekend als PFOS-hotspot.
* De 3M-site grenst aan de werf van de Oosterweelverbinding, waar binnenkort de graafwerken beginnen. Milieuverenigingen klaagden aan dat daardoor tonnen besmette grond zullen bovenkomen.


Blog DS, 11-06-2021 (Maxie Eckert)